آیا اسلام یک دین جبری است؟

بعضی افراد که فقط آیاتی را میبینند که میگوید همه چیز به اراده خداست، خیال میکنند که قرآن چون فرموده همه چیز به اراده خداست پس قائل به اسباب و مسبّبات و از آن جمله قائل به اختیار و اراده بشر نیست. مخصوصاً اروپاییها اغلب وقتی درباره اسلام اظهارنظر میکنند اسلام را العیاذ باللَّه یک دین جبری معرفی میکنند یعنی دینی که برای بشر هیچگونه اختیار و ارادهای قائل نیست. ولی واضح است که این یک تهمت به قرآن است. من در کتاب کوچک انسان و سرنوشت این مسئله را تا اندازهای بحث کردهام. قرآن به شکلی عموم مشیت الهی و عموم قضا و قدر را قائل است که هیچگونه منافاتی بین آن و اختیار و اراده بشر نیست. از جمله آیاتی که مسئله اختیار و اراده بشر را به طور جدی مطرح فرموده است همین آیه و چند آیه بعدی است. میگوید: ذلِک بِما قَدَّمَتْ ایدیکمْ. نمیگوید این به موجب اعمال شماست، که بگوییم ما اختیار داشتیم یا نداشتیم. میگوید: بِما قَدَّمَتْ ایدیکمْ به موجب کارهایی که به دست خودتان یعنی به اراده و اختیار خودتان بدون هیچ اجباری انجام دادید. خدا شما را مختار و آزاد آفرید فَمَنْ شاءَ فَلْیؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیکفُرْ [1] هر که میخواهد- یعنی به اختیار خودش- ایمان آورد و هرکه میخواهد کفر بورزد. انّا هَدَیناهُ السَّبیلَ امّا شاکراً وَ امّا کفوراً [2] ما راه را به بشر نمودیم، این دیگر به خود او بستگی دارد که شاکر باشد یا کافر.

اینجا همین مطلب را ذکر میکند: ذلِک بِما قَدَّمَتْ ایدیکمْ وَ انَّ اللَّهَ لَیسَ بِظَلّامٍ لِلْعَبیدِ اینها به دست و اختیار خودتان به وجود آمده است نه به دست خدا که در نتیجه ظلم باشد که کسی کار را مرتکب شده باشد و عذاب را دیگری متحمل بشود؛ خدا کار را انجام دهد ولی عذاب را بر بنده بکند. نه، آنوقت میشود ظلم. وَ انَّ اللَّهَ لَیسَ بِظَلّامٍ لِلْعَبیدِ و اینکه باید بدانید خدا هرگز به بندگان خود ظلم نمیکند. اینجا دو تا نکته است که باید عرض بکنم. یکی اینکه کلمه «عبید» آورده که علامت استرحام است. یعنی خدا چگونه به بنده خودش ظلم میکند؟! یعنی بنده از آن جهت که بنده است مستحق استرحام است. بنده در مقابل حق، چیزی نیست که خدا