مجهول است و تنها خداوندْ آگاه بر علتهای واقعی اشیاء است و بشر به وسیله تجربه و آزمایش فقط به یک سلسله تقارنات و ارتباطات دسترسی پیدا میکند و بیجا آن را رابطه علیت میپندارد.

روی این حساب، معجزه امری است که از غیر مسیر عادی- که بشر تنها مسیر پیدایش آن امر پنداشته است- پدید آید. این نکته را باز توضیح خواهیم داد.

2. آیا معجزه ممکن است؟

جواب این سؤال تا حدودی در بخش قبل روشن شد؛ یعنی اینکه معجزه ممکن است یا محال، بستگی دارد به تعریف معجزه و اینکه ما آن را چگونه توجیه نماییم.

اگر بگوییم معجزه یعنی آنچه که بدون علت پدید میآید، بدیهی است که محال است. و نیز اگر بگوییم معجزه نقض قانون علیت است یعنی همان که علتی به جای علت حقیقی و واقعی امر بنشیند، باز هم ممکن نیست.

اما اگر به معنای سوم در نظر گرفتیم یعنی خارج شدن طبیعت از جریان عادی خودش، در این صورت معجزه ممکن است نه محال؛ و در اینجا ما ناچاریم توضیح بیشتری بدهیم:

«هگل» فیلسوف معروف اروپایی کلامی دارد که بر اساس آن در فلسفه خود مسائل زیادی را بنیان نهاده است.

او میگوید: یک سلسله مسائل است که از ضرورتهای عقل محسوب گردیده و عقل اجازه خلاف آن را هیچ گاه نمیدهد یعنی اصلًا خلاف آن امکان ندارد. مثل قضایایی که در ریاضیات به کار میرود و او نامش را «قضایای تحلیلی» میگذارد.

شما در ریاضی میگویید مجموع زوایای یک مثلث 180 درجه است و یا مساوی با دو قائمه است. این حکم ضرورت عقل است؛ یعنی اگر عقل مثلث را درک بکند که مثلث یعنی چه، بلافاصله حکم میکند که ضرورت ایجاب میکند که مجموع زوایای مثلث 180 درجه باشد و غیر آن محال است و حتی نیم درجه کم و زیاد نمیتواند باشد.

قضایایی که در فلسفه و منطق جزء قضایای ضروریه محسوب میگردند همه از همین قبیلاند، مثل امتناع اجتماع نقیضین و ارتفاع نقیضین.

ولی یک سلسله مسائل داریم که مسائل تجربی است، یعنی آنهایی که ما عقلًا