به هیچ وسیله نباید آزادیاش سلب شود، باید آزاد باشد؛ یعنی فقط به حکم عقل و اراده اخلاقی خود کار کند و هیچ قدرتی بر او حکومت نکند، حتی قدرت عادت.

تقریباً میشود گفت حرفهای روسو در کتاب امیل بیشتر در اطراف مبارزه با عادت است. وی در نقد روش تربیت قدیم میگوید: کودک، اسیر به دنیا میآید و اسیر از دنیا میرود. مقصودش این است که کودک به محض به دنیا آمدن، دستهایش به قنداق بسته میشود و پس از مرگ هم به کفن، و بچه انسان را از تولد تا مرگ اسیر عادت میکنند.

نقد این نظریه

ولی آیا این نظریه درست است؟ آیا حتی کارهای خوب هم نباید عادت شود؟ به نظر ما این نظریه صددرصد درست نیست. اینها گفتهاند عادت بشر را به صورت ماشین در میآورد و روح ابتکار را در انسان میکشد و اختیار و حرّیت و اراده را از او سلب میکند. کانت میگوید: هر اندازه عادات بشر زیاد باشد، استقلال و آزادیاش کمتر میشود. البته منظور، آزادی عقل است. به هر حال اینها عقیده دارند که چون خاصیت عادت این است که اراده را ضعیف میکند به نحوی که انسان نمیتواند علیه مأنوسات روحی و جسمی خود قیام کند، پس عادت در هر زمینه بد است. لهذا اینها در مقابل این تعریف که تربیت فن تشکیل عادت است میگویند:

تربیت فن برهم زدن عادت است.

البته اینکه گفتهاند انسان نباید کاری کند که چیزی برایش به صورت عادت درآید و به آن انس بگیرد به طوری که ترک کردنش برایش دشوار باشد و کار را نه به حکم عقل و اراده بلکه به حکم عادت انجام دهد، به صورت کلی درست است.

ولی این دلیل نمیشود که عادت مطلقاً بد باشد، چون عادات بر دو قسم است:

عادات فعلی و عادات انفعالی. عادت فعلی آن است که انسان تحت تأثیر یک عامل خارجی قرار نمیگیرد بلکه کاری را در اثر تکرار و ممارست، بهتر انجام میدهد.

هنرها و فنون، عادت است. همین نوشتن ما عادت است نه علم. اگر خط ننوشته باشیم نمیتوانیم بنویسیم، و به عبارت دیگر ما نمیتوانیم یکباره بنویسیم بلکه باید به تدریج در اثر تمرین، عادت به نوشتن کنیم. حتی بسیاری از ملکات نفسانی، عادات فعلی است مثل شجاعت. شجاعت، قوّت قلب است. البته ممکن است که