باید تابع و پیرو فطرت، یعنی تابع و پیرو طبیعت و سرشت شیء باشد. اگر بنا باشد یک شیء شکوفا بشود، باید کوشش کرد همان استعدادهایی که در آن هست بروز و ظهور بکند. اما اگر استعدادی در یک شیء نیست، بدیهی است آن چیزی که نیست و وجود ندارد، نمیشود آن را پرورش داد. مثلًا استعداد درس خواندن در یک مرغ وجود ندارد. به همین جهت ما نمیتوانیم یک مرغ را تعلیمات بدهیم که مثلًا ریاضیات یاد بگیرد و مسائل حساب و هندسه را حل بکند. استعدادی را که در او وجود ندارد نمیشود بروز داد. و باز از همین جا معلوم میشود که ترس و ارعاب و تهدید، در انسانها عامل تربیت نیست (تربیت به همان معنی پرورش)؛ یعنی استعدادهای هیچ انسانی را از راه ترساندن، زدن، ارعاب و تهدید نمیشود پرورش داد، همانطور که یک غنچه گل را نمیشود به زور به صورت گل درآورد، مثلًا غنچه را بکشیم تا گل بشود یا نهالی را که به زمین کردهایم و میخواهد رشد بکند، با دست خودمان بگیریم به زور بکشیم تا رشد بکند. رشد آن به کشیدن نیست. اعمال زور آنجا مفید نیست. فقط از راه طبیعی که احتیاج دارد به قوّه زمینی و خاک، آب، هوا، نور و حرارت [رشد میکند.] همانهایی را که احتیاج دارد باید به او بدهیم، خیلی هم با لطافت و نرمش و ملایمت- یعنی از راه خودش- تا رشد بکند. ولی اگر بخواهیم به زور گیاهی را رشد بدهیم [نتیجه نمیگیریم.] اصلًا اینجا عامل زور حکمفرما نیست. از نظر تربیت انسانها هم ترس و ارعاب عامل پرورش نیست.

رعایت حالت روح

در نهج البلاغه در «کلمات قصار» در سه جا جملهای به این معنا آمده که: انَّ لِلْقُلوبِ شَهْوَةً وَ اقْبالًا وَ ادْباراً دل یک میلی دارد و اقبالی و ادباری، فَأْتوها مِنْ قِبَلِ شَهْوَتِها وَ اقْبالِها کوشش کنید دلها را از ناحیه میل آنها پرورش بدهید، به زور وادارشان نکنید، فَانَّ الْقَلْبَ اذا اکرِهَ عَمِی [1] قلب اگر مورد اکراه و اجبار قرار بگیرد کور میشود، یعنی خودش واپس میزند.

در حکمت 188 میفرماید: انَّ هذِهِ الْقُلوبَ تَمَلُّ کما تَمَلُّ الْابْدانُ فَابْتَغوا لَها طَرائِفَ الْحِکمَةِ یعنی همینطور که تن انسان خسته میشود و احتیاج به استراحت دارد، دل