ناحیه بدن کمالات خودش را کسب میکند.

پس، از نظر اینها اخلاق یعنی تعادل میان قوا، حد وسط، ولی حد وسط برای چه؟ آیا برای زیبایی؟ نه، آنها به زیبایی کار ندارند. حد وسط برای اینکه استیلا و تسلط عقل و روح- که جوهر روح همان عقل است- بر بدن در حد اعلی باشد، برخلاف آن جایی که یک قوّه طغیان کند. مثلًا آدم شکم پرست یکی از غرایزش که غریزه سیری باشد در او طغیان میکند و اختیار را از دست عقلش بیرون میبرد.

جلو همه اینها را بگیرد تا عقلش آزادانه بتواند به بدن و قوا فرمان بدهد و مثلًا بگوید: اینجا برو، آنجا نرو، این مقدار استفاده کن، آن مقدار استفاده نکن [و خلاصه] فرمان عقل در بدن حاکم مطلق باشد. از نظر اینها نیز ریشه اخلاق برمیگردد به عدالت و توازن، اما توازن برای چه؟ برای آزادی عقل. و در واقع اخلاق از نظر این حکما از مقوله آزادی است به یک معنا و از مقوله حاکمیت عقل است به معنی دیگر، که اگر آزادی بگوییم میشود آزادی عقلی.

نظر راسل

نظریه دیگری هست که امثال برتراند راسل این نظریه را تعقیب میکنند. اینها چون مادی مسلک هستند و هم درباره جهان، مادی فکر میکنند و هم انسان را یک موجود مادی میدانند، میگویند: این حرفها که غایت فعلْ غیر باشد، احساسات غیردوستانه، اینها دروغ است، تعارف است. هیچ وقت آدم احساسات غیردوستانه ندارد، هرکسی فقط خودش را میخواهد. هیچ وقت نمیشود که انسان غایتش از فعل، کس دیگر باشد و بخواهد هدف را خیر کس دیگر قرار بدهد. کانت گفته است:

وجدان اخلاقی. ما اصلًا وجدان اخلاقی نداریم. [یا گفته است:] احساس تکلیف.

احساس تکلیفی وجود ندارد. اصلًا وجدان دروغ است. آن دیگری گفته: زیبایی فعل. ما زیبایی و نازیبایی در فعل نمیفهمیم. آن یکی گفته: زیبایی روح. ما روح زیبا و نازیبا سرمان نمیشود. آن یکی گفته: عقل مجرد و روح مجرد. اصلًا به روح مجرد قائل نیستم. میگوییم: پس آیا به اخلاق قائل هستی یا نه؟ میگوید: بله، من به اخلاق هم قائل هستم (چون نمیشود کسی منکر اخلاق بشود). میگوییم: پس اخلاق را بر چه اساسی توجیه میکنی؟ و اتفاقاً خودش از علمدارهای اخلاق است و عدهای گول حرفهایش را خوردهاند و او را آدم انسان دوستی میدانند، و من مکرر