منفعت خودش به دیگری زیان میرساند. پس این اخلاق بد نیست؟ یعنی یک فعل طبیعی است که نه خوب است و نه بد؟.

برویم سراغ تعریفهای دیگر. آن تعریفهای اول، معروف و مشهور است و نمیشود آنها را به یک شخص یا مکتب معینی نسبت داد. شاید ارسطو چون انسان را مدنی بالطبع میدانسته، فعل اخلاقی را ناشی از احساسات غیردوستانه میدانسته است.

نظر کانت

نظریه دیگر در باب معیار فعل اخلاقی میگوید: معیار فعل اخلاقی احساس تکلیف وجدانی است، و این نظر کانت فیلسوف معروف آلمان است که در میان فلاسفه اروپا آن مقام را دارد که در میان فقها و اصولیین متأخّر، شیخ انصاری دارد که بیشتر آنها را شاگرد او میدانند. کانت یک عقیدهای در باب انسان دارد. او اعتقاد راسخی به وجدان اخلاقی دارد. حتی معتقد است خدا را از راه برهان عقلی نمیشود ثابت کرد ولی از راه وجدان اخلاقی میشود ثابت کرد. خود او به خدا از راه وجدان اخلاقی اعتقاد دارد. شاید هیچ فیلسوفی در دنیا نیامده است که به اندازه کانت برای وجدان انسانی اصالت قائل باشد، و میگویند بر روی سرلوح قبرش جملهای را که از خود اوست نوشتهاند و آن جمله معروفش این است:

دو چیز است که اعجاب انسان را برمیانگیزد: یکی آسمان پرستارهای که در بالای سر ما قرار دارد و دیگر، وجدان و ضمیری که در درون ما قرار گرفته است.

او معتقد به الهام وجدانی است و میگوید: بعضی چیزها را انسان در وجدان خودش به صورت یک تکلیف و یک امر و نهی احساس میکند. اینکه ظلم نکن، در وجدان انسان به صورت یک امر فطری هست. اینکه دروغ نگو و راست بگو، این که نسبت به دیگران محبت بورز، اینکه خیانت نکن، اینها یک سلسله دستورهاست که به حکم فطرت در وجدان انسان قرار داده شده. وجدان انسان خودش به انسان امر میکند، میگوید اینجور بکن، آن جور نکن.