اخلاقی نامید؟ و طبعاً از همین جا میتوانیم بفهمیم که اخلاق چیست. در مقابل فعل اخلاقی فعل طبیعی را میآورند، میگویند یک سلسله افعال انسان افعال طبیعی است.

فعل طبیعی و فعل اخلاقی

افعال طبیعی افعال عادی است و انسان به موجب این افعال مورد ستایش و تحسین واقع نمیشود. مثلًا انسان گرسنه میشود غذا میخورد، تشنه میشود آب میآشامد، کسل میشود میخوابد، عمل جنسی انجام میدهد؛ یک کسی به او اهانت میکند یا میخواهد حقش را برباید، از حق خودش دفاع میکند. اینها را میگویند فعل طبیعی یا کارهای عادی و طبیعی که حیوانها هم در این کارها با انسان شرکت دارند. ولی بعضی کارهای دیگر است که مافوق کار طبیعی است. گاهی اینها را کار انسانی میگویند، و مافوق کار حیوانی است، مثل شکر و سپاسگزاری. اگر انسان از شخصی در یک موقعی احسان دیده است، در یک فرصت مناسب به نوعی در مقابل احسان او سپاسگزاری میکند، حال یا سپاسگزاری لفظی و یا عملی، مثلًا هدیهای برای او میفرستد بدون آنکه هیچ گونه اجبار و الزامی به این کار داشته باشد، این را یک عمل اخلاقی میگویند. بهطور کلی خدمتهایی را که انسان به نوع بشر میکند بدون آنکه چشمداشتی از آن خدمت داشته باشد بلکه فقط و فقط به منظور اینکه احسانی کرده باشد به دیگری احسان میکند، فعل اخلاقی میگویند، مثل دستگیریها.

سخن در این است که معیار فعل اخلاقی چیست؟ یعنی چه چیز در آن فعل اول وجود دارد که آن را فعل طبیعی میکند، و چه چیز در این فعل دوم وجود دارد که این را در یک سطح بالاتری قرار میدهد و نام این فعل را فعل اخلاقی میکند؟ در اینجا مسئلهای مطرح است که میان خود فرنگیها مطرح شده است و آن این است که آیا منهای دین، فعل اخلاقی میتواند وجود داشته باشد یا نه؟ یعنی اگر انسان دارای دین و ایمان نباشد آیا تمام افعالش فعلهای طبیعی است و هیچ فعل او رنگ اخلاقی پیدا نمیکند؟ و یا اینکه مانعی ندارد که انسان جوری تربیت بشود که بدون آنکه دین و ایمانی در کار باشد، بتواند کار اخلاقی انجام بدهد؟ در واقع دو نظر است: نظر اول این است که فعل اخلاقی یعنی فعلی که مستقیماً دین دستور داده باشد. و نظر