علم اخلاق

در درسهای گذشته گفتیم که حکمت عملی منشعب میشود به سه شعبه: شعبه اخلاق، شعبه نظام خانوادگی، شعبه نظام اجتماعی. ما بحث خود را به اخلاق اختصاص میدهیم.

معمولًا در مورد اخلاق میگویند که عبارت است از علم چگونه زیستن یا علم چگونه باید زیست، یا میگویند: اخلاق میخواهد به انسان پاسخ بدهد که زندگی نیک برای انسان کدام است و آدمیان چگونه باید عمل کنند.

این تعریف برای اخلاق صحیح است به شرط آنکه به صورت مفاهیم کلی و مطلق در نظر بگیریم، یعنی به این صورت که انسان از آن جهت که انسان است چگونه باید زیست کند، و زندگی نیک برای انسان از آن جهت که انسان است کدام است؟.

اما اگر به صورت فردی در نظر بگیریم که یک فرد از آن نظر که برای خودش میخواهد تصمیم بگیرد و بس- که عین این تصمیم را از دیگری جایز نمیشمارد- این تعریف صحیح نیست.

بعلاوه یک معنی و مفهوم دیگر در متن اخلاقی بودن یک کار مندرج است و آن اینکه چگونه باید زیست که با ارزش و مقدس و متعالی باشد؟ یعنی ارزش داشتن و برتر از فعل عادی بودن، جزء مفهوم فعل اخلاقی است.

از این رو برخی از مکتبها- که بعداً شرح خواهیم داد- هرچند مدعی سیستم اخلاقی هستند، سیستم اخلاقی ندارند. آن مکتبها درباره «چگونه باید زیست» سخن گفتهاند، ولی ما قبلًا گفتیم همه بایدها را نمیتوان جزء حکمت عملی- که اخلاق یک رکن اساسی آن است- به شمار آورد. در حقیقت آنچه مربوط به اخلاق است تنها این نیست که «چگونه باید زیست»، بلکه این است که «برای اینکه با ارزش و مقدس و متعالی زیست کرده باشیم چگونه باید زیست».

در اینجا یک ملاحظه دیگر هم هست که لازم است یادآوری شود و آن اینکه معمولًا میگویند اخلاق، دستور چگونه زیستن را در دو ناحیه به ما میدهد:

یکی در ناحیه چگونه رفتار کردن و دیگر در ناحیه چگونه بودن. در حقیقت چگونه زیستن دو شعبه دارد: شعبه چگونه رفتار کردن و شعبه چگونه بودن. چگونه رفتار کردن مربوط میشود به اعمال انسان- که البته شامل گفتار هم میشود- که چگونه