تأسیس کند، میآید با شما که از احوال آن شخص اطلاع دارید مشورت میکند که آقا! این آدم که تو مدتی با او بودهای چه جور آدمی است؟ من میخواهم با او شرکتی تأسیس کنم، یا میخواهم دخترم را به او بدهم، یا میخواهم دخترش را برای پسر خودم بگیرم، و امثال اینها. اینجا پای مشورت در میان است و بر شما جایز و بلکه لازم است که بگویید چون پای مشورت در میان است من حقیقت را میگویم: این آدم اینجور و اینجور است. یا در موردی که خودتان مظلومِ یک شخص هستید یعنی او حق شما را پایمال کرده. در اینجا شما یا باید دهان ببندید و نگویید حقم پایمال شده، و حقتان پایمال شود و یا اگر بخواهید بگویید، غیبت کردهاید. این غیبت جایز است: لایحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسّوءِ مِنَ الْقَوْلِ الّا مَنْ ظُلِمَ [1].

مخصوصاً من اینها را میگویم برای اینکه از افراط و تفریطها برحذر باشیم. و عیب ما جامعه مسلمین (عیبی که تاریخ حکایت میکند) این است که ما- مخصوصاً ما ایرانیها- یا از آن طرف میافتیم یا از این طرف، حد وسط نمیایستیم:

یا مردمی هستیم که دائماً غیبت میکنیم و یا میرسیم به حدی که غیبت کردن حَجّاج را هم جایز نمیدانیم.

سخن نادرست ابن سیرین و اشتباه غزالی

ابن سیرین یکی از علمای ایرانی مسلمان قرن دوم هجری است. بعد از اینکه حجّاجِ سفّاک خونریز- که در دنیای اسلام نمونه است در سفّاکی- به درک رفته است، مردی میآید در حضور او بدی حجّاج را میگوید. ابن سیرینِ مقدس میگوید:

«غیبت نکن، الآن غیبت تو گناهش بیشتر از گناه حجّاج است. من حاضر نیستم غیبت حجّاج را بشنوم.» حرف مفت است. عجیب این است که غزالی به این بزرگی و عظمت، این داستان را نقل و تأیید کرده. این اشتباه است. با اینکه ما غزالی را مرد بسیار بزرگی میدانیم (یعنی مرد مفکر فوق العادهای است) اما آدمهای بزرگ اشتباههای بزرگ هم دارند. یکی از اشتباههای بزرگ غزالی- به قول ابن الجوزی- این است که در بسیاری از موارد، شرع را به تصوّف سودا کرده. آن افراطهای