فعل اخلاقی

حال فعل اخلاقی چیست؟ اولین مشخّصش همین است که تقاضای ستایش و سپاس و آفرین دارد، تقاضای تعظیم و تبجیل دارد. هرکس که میبیند یا میشنود، به این کار و به آن صفتی که مبدأ این کار است و به آن اندیشهای که مربوط به این کار است احترام میگذارد؛ او را ستایش و تعظیم و احترام میکنند، به او آفرین میگویند. مثال ذکر میکنم؛ اول هم از داستانهای قهرمانان اخلاقی مذهبی مثال نمیآورم چون اینجور چیزها در وجدان انسان و در انسانیت انسان هست و در غیر افراد مذهبی هم وجود دارد.

پطر کبیر را- که در حدود دویست سال پیش امپراطور روسیه بود و شاید معاصر با نادر باشد و به روسیه عظمت داد- یکی از شخصیتهای بزرگ دنیا میشمارند و حتی کمونیستهای فعلی برایش احترام قائل هستند. تاریخ آلبرماله مینویسد این مرد در سن پنجاه و سه سالگی در اثر ذات الریه مرد. در زمستان، ژانویه، روزی کنار رودخانهای ایستاده بود. قایقی داشت از آنجا میگذشت و چند نفر انسان سوار آن قایق بودند. احساس کرد قایق در حال غرق شدن است، کسی هم آنجا نبود، فوراً برای نجات این قایق خودش را به آب انداخت (نمیدانم این قایق نجات پیدا کرد یا نه). در اثر همین کار ذات الریه کرد و مرد.

حال این کار را هرکس بشنود چه میگوید؟ این آدم دو نوع کار میتوانست انجام بدهد: یکی اینکه همینطور تماشاچی و بیتفاوت باشد، ببیند قایق غرق میشود یا نمیشود، با خودش فکر کند من خودم را در این زمستان و یخبندان، آنهم در هوای سرد روسیه، در آب بیندازم بخواهم جان دیگران را نجات دهم، جان خودم را در خطر بیندازم برای نجات یک عده انسان؟ چرا این کار را بکنم؟ روی چه حسابی؟ دیگر اینکه جان خودش را به خطر بیندازد و اینها را نجات دهد. این کار را هرکس که میشنود یک کار انسانی و اخلاقی تلقی میکند. این کار از سطح کار عادی بالاتر است، آفرین میطلبد. هرکس که ببیند یا بشنود میگوید: احسنت! بارک اللَّه! مردی بوده؛ جان خودش را فدای یک عده دیگر کرد. این را کار اخلاقی میگویند.

در چند سال پیش دوست بزرگوار ما عالم جلیل مرحوم آیتی [در تصادف اتومبیل فوت کرد.] سبب کشته شدن این مرد این بود که با اتومبیلش در خیابان