اختیار، امتیاز بزرگ انسان

حکما و فلاسفه درباره «انسان» گفتهاند که انسان حیوان اجتماعی است، یعنی انسان جانداری است که زیست وی موقوف به همزیستی است. «باهم زیستن» کلمه سادهای نیست، شامل و مستلزم یک جهان معنی است. با هم زیستن نظیر با هم راه رفتن و یا با هم نشستن نیست که یک عمل ساده باشد. با هم زیستن یعنی بار حیات و زندگی را با هم به دوش کشیدن، و به همین جهت هزاران قانون و مقررات و معلومات و صنایع و فنون و تقسیم کار و اخلاق مخصوص اجتماعی از قبیل عدالت و انصاف و همدردی و احسان و غیره لازم دارد. یک نفر بنّا مقداری آجر و گل و آهن و آهک و گچ و سیمان را به کار میبرد و ساختمانی به وجود میآورد.

سالها چندین هزار آجر و چندین خروار آهن و گل و گچ با هم یک جا میمانند و به یک نوع همکاری میکنند. آیا همکاری یک گروه انسان هم به همین سادگی است؟

بالاتر اینکه برخی حیوانات مانند زنبور عسل و موریانه و مورچه و تا اندازهای بعضی از درندگان و حیوانات کوهی و جنگلی نیز زندگی اجتماعی دارند و بعضی از آنها بهطور دقیقی تقسیم کار و وظیفه کرده عملیات اجتماعی حیرتانگیزی انجام میدهند، و شاید اگر کسی در زندگی پیچیده و وسیع اجتماعی برخی حشرات مطالعه کند گمان کند که آنها به درجاتی در زندگی اجتماعی جلوتر رفتهاند. اما در