کردم. اینها را شاهد میآورم که در بشر چه نیروهایی ذخیره است و بشر چقدر تغییرپذیر است.

سخن علی علیه السلام

اگر به سراغ حضرت علی علیه السلام بروید میبینید در نامهای که به عثمان بن حنیف نوشته است میفرماید: الا وَ انَّ امامَکمْ قَدِ اکتَفی مِنْ دُنْیاهُ بِطِمْرَیهِ وَ مِنْ طُعْمِهِ بِقُرْصَیهِ یعنی: و اما پیشوای شما از دنیای خودش به دو جامه و به دو قرص نان اکتفا کرد.

بعد میگوید: من میدانم مردم باور نمیکنند. وَ کأنّی بِقائِلِکمْ یقولُ: اذا کانَ هذا قوتُ ابْنِ ابی طالِبٍ فَقَدْ قَعَدَ بِهِ الضَّعْفُ عَنْ قِتالِ الْاقْرانِ وَ مُنازَلَةِ الشُّجْعانِ گویا دارم میشنوم از زبان دیگران که اگر علی غذایش این است، او باید از ضعف نتواند از جایش بلند بشود و نتواند در میدانهای جنگ با شجاعان درجه اول نبرد کند و آنها را به خاک هلاکت بیندازد.

علی به این اعتراض فرضی جواب عجیبی میدهد، میفرماید: اشتباه میکنند که قانون طبیعی این است. چیزی که دیگران دارند خلاف قانون طبیعی است: الا وَ انَّ الشَّجَرَةَ الْبَرِّیةَ اصْلَبُ عوداً وَ الرَّوائِعَ الْخَضِرَةَ ارَقُّ جُلوداً وَ النَّباتاتِ الْبَدَوِیةَ اقْوی وُقوداً وَ ابْطَأُ خُموداً [1]. درختان صحرایی چوبشان محکمتر است و سبزههای خوش آب و رنگ نازکتر و ضعیفترند. گیاهان وحشی آتششان زودگیرندهتر و دیرخاموش شوندهتر است. موجود زنده اعم از گیاه و حیوان و انسان هرچه بیشتر به او برسند نازک نارنجیتر و ضعیفتر و ناتوانتر میشود، هرچه کمتر به او برسند و بیشتر با مشکلات مواجه بشود نیرومندتر میگردد. مقایسه کنید میان درختهای کوهی و جنگلی و درختهایی که در خانههاست، میان بوتههای جنگلی و صحرایی و بوتههایی که دست نوازشگر باغبان دائماً مراقب آنهاست. انسان هم اینجور است. انسان اینطور نیست که حتماً باید روزی سه مرتبه غذا بخورد، اگر نخورد مریض میشود. بگذارید یک قدری با مشکلات روبرو بشود تا نیرومندتر شود.

این تاریخ است، تاریخ قطعی و مسلّم: جنگ صفّین، جنگ جمل، جنگ خوارج در زمانی صورت گرفت که علی علیه السلام مردی شصت ساله است. ما همان