نحلههای فلسفی اروپا و مخصوصاً در فلسفه هگل که روی مسئله ملیت و نژادپرستی تکیه شده است، روی مسئلهای به نام- اگرچه این تعبیر را من میکنم- عصمت زمان یعنی معصوم بودن زمان تکیه گردیده است. او معتقد است که روح یک ملت همیشه به طرف جلو میرود و روح ملت مُلهَم از عقل مطلق است و بنابراین روح ملت اشتباه نمیکند. یک فرد اشتباه میکند ولی روح ملت و به تعبیر دیگر روح زمان اشتباه نمیکند، چنانکه بعضی این مطلب را به این شکل گفتهاند که بهطور کلی روح جامعه بشری و روح زمان اشتباه نمیکند. این چگونه است؟.

ما اینجا هم باید اندکی بایستیم و بگوییم مطلب اینطور نیست. زمان از خودش چیزی نیست که ما بگوییم زمان اشتباه میکند یا اشتباه نمیکند، این بشر است که باید روی او بحث کنیم که آیا اشتباه میکند یا اشتباه نمیکند. آنچه که بشر در اجتماع به وجود میآورد مختلف است، گاهی گُلهایی است که از عقل بشر، از علم بشر، از تفحصات و تحقیقات بشر شکفته است. گرچه در همینها هم باز بشر احیاناً اشتباه میکند ولی اگر به نسبت حساب کنیم هرچه پیش میرود از اشتباهات بشر کاسته میشود و به سوی کشف حقیقت میرود. بسیاری از پدیدههای زمان همانهاست که صد درصد و بهطور خالص محصول علم بشر و ناشی از تحقیق و عقل بشر است.

اینها آن چیزهایی است که بالضروره باید با آن هماهنگی کرد و بلکه در بعضی از قسمتها محال است انسان هماهنگی نکند یعنی نمیتواند رقابت کند. در دنیای اقتصاد، وقتی که یک وسیله جدید پیدا میشود که از هر جهت ارزانتر تهیه میشود و قدرت و دوام بیشتری دارد، آن کسی که با وسیله قدیم همان را با قیمت بیشتر تهیه میکند که باید گرانتر بفروشد و او ارزانتر به بازار میآورد، اصلًا نمیتواند با او رقابت کند. اینهاست که واقعاً جبر تاریخ است و در مقابل جبر تاریخ نمیشود مقاومت کرد. این مثل آن است که در دنیای امروز با این همه وسائل دفاعی که پیدا شده است یک مملکتی بخواهد لج کند بگوید من میخواهم از وسائل دفاعی قدیم مانند شمشیر و نیزه برای حفظ مملکتم استفاده کنم. معلوم است که معنای این سخن دفاع نکردن و تسلیم شدن است. محال و ممتنع است که اسباب و ابزار دفاعی قدیم بتواند در مقابل اسباب و ابزار جدید که روز به روز هم تغییر میکند مقاومت کند.

ولی یک مطلب دیگر هست و آن این است که انسان تنها یک موجود عالِم