میتوانیم به دست بیاوریم که چه حدش افراط است چه حدش تفریط. مثلًا قوّه خشم و به اصطلاح قوّه غضبیه برای این به انسان داده شده که از خودش در مقابل طبیعت و انسانهای دیگر دفاع کند. حال آن آدمی که در صف اتوبوس ایستاده، آیا واقعاً حقش پایمال شد یا نشد؟ اگر پایمال شد آیا میتواند اعتراض کند یا نمیتواند؟ اگر میتواند، حال که حقش پایمال شده پس باید اعتراض کند، میخواهد جامعه آن را خوب بداند میخواهد بد بداند. این دفاع از حق است.

اینکه گفتهاند: لایعابُ الْمَرْءُ بِاخْذِ حَقِّهِ یا: لایحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسّوءِ مِنَ الْقَوْلِ الّا مَنْ ظُلِمَ [1] و امثال اینها، در واقع یک امر طبیعی را به انسان گفتهاند و اگر انسان چنین اقدامی بکند، این قوّه و نیروی خشم خودش را در همان راهی اعمال کرده که برای آن راه [به وجود آمده است.].

پس خیلی فرق است بین اینکه مشتی به سر انسان وارد شود و انسان آن مشت را با مشت جواب بدهد (در این صورت میگویند این قوّه را برای همین به تو دادهاند) و اینکه مشتی را انسان به سر یک ضعیف وارد کند (در این صورت میگویند این مشت قوی را به تو ندادهاند که آن را به سر این ضعیف وارد کنی).

بنابراین از راه شناختن غایات و خلاصه از راه شناختن انسان و شناختن غرایز و قوا و استعدادهای انسان، با تسلیم [به] این اصل که این قوا و غرایز بهطور تصادفی در وجود انسان نیست و همینطور که هر عضوی در بدن انسان برای یک غایت و غرضی هست و حتی هر مویی یک غرضی بر آن مترتب است، هر قوّه و هر استعدادی نیز برای غرضی است و غرضش را هم میشود تشخیص داد؛ آری از این راه و با معیار و ملاک آن غرض، میتوان حد افراط و تفریط را به دست آورد.

و صلّی اللَّه علی محمّد و آله