که ممکن است یک فعل هدفش غیر باشد و در عین حال اخلاقی هم نباشد، طبیعی باشد مثل افعال مادرانه که مادر- اعم از انسان یا غیر انسان- انجام میدهد. بدون شک هدف مادر در مهربانی و زحمتهای مادرانهاش غیر است- که فرزند خودش باشد- و در این جهت ما میبینیم حیوانات هم همین حالت را دارند، یعنی کارهای مادرانه را دارند. ولی کار مادرانه، یک کار طبیعی است؛ یعنی مادر به حکم یک غریزه طبیعی این خدمت را به غیر انجام میدهد و لهذا میان فرزند خودش و فرزند دیگر از زمین تا آسمان تفاوت قائل است، یعنی اساساً فرزند دیگری انگار چیزی نیست، برای فرزند خودش است که این همه فداکاری میکند.

کار مادرانه از نظر عواطف، خیلی باعظمت و باشکوه و عالی و رقیق است. همه این صفات بجای خود، ولی ما نمیتوانیم آن را یک فعل اخلاقی در مقابل فعل طبیعی بشماریم. فقط باید بگوییم که مادر به حکم طبیعت، احساساتی بسیار رقیق و عواطفی عالی دارد نه اینکه این اخلاق مادر یک اخلاق خیلی عالی است. اگر اخلاق میبود، «فردی» نبود که فقط وقتی به این فرد میرسد خدمتگزار باشد و در مقابل فرد دیگر بیتفاوت.

این است که بعضی آمدهاند یک قید اضافه کرده و گفتهاند: فعل اخلاقی فعلی است که هدف از آن، غیر باشد و در عین حال ناشی از یک خُلق طبیعی هم نباشد، یعنی یک امر اکتسابی باشد؛ یعنی انسان خودش را اینجور ساخته باشد که هدفش از عملش، نفع رساندن به غیر باشد. وقتی انسان بخواهد خودش را بسازد و یک خُلق در خودش ایجاد کند، قهراً دیگر فرقی نمیکند که آن غیر مثلًا یکی از بستگان خودش باشد؛ پدر، مادر یا فرزندش باشد یا کسی دیگر. این یک معیار است که برای فعل اخلاقی بیان کردهاند.

نظر کانت

بعضی دیگر گفتهاند: معیار فعل اخلاقی این است که از وجدان انسان الهام بگیرد.

این، نظریه معروف کانت است. او معتقد است که در انسان یک وجدان اخلاقی بسیار عالی وجود دارد. یک تکیه گاه او در فلسفه عملیاش وجدان است و میگویند جملهای گفته است که همان را روی لوح قبرش حک کردهاند- حال یا خودش وصیت کرده ویا چون جمله خوبی بوده انتخاب کردهاند- گفته است: