تقوا را پیش میگرفتند، برکتهای معنوی و مادی از اطراف بر آنها میریخت. معلوم میشود که در هر شرایطی که آنها قرار گرفته باشند، برای آنها این آزادی را قائل است که ایمان و تقوا پیدا کنند.

تاریخ صرفاً جنگ طبقاتی نیست

اینکه قرآن برای وجدان و عقل و اراده انسان، اصالت و استقلال و آزادی در مقابل محیط قائل است در عین اینکه برای محیط یک شخصیت قائل است، طبعاً منطق قرآن را در مورد فرد و جامعه یک منطق خاصی قرار میدهد. قبلًا حرف علی الوردی را نقل و عرض کردم که او اصرار زیادی دارد که بگوید توجیه قرآن از تاریخ همان توجیه طبقاتی است. میگوید: «التاریخ فی القرآن صِراع مَریر بین رجال من طراز فرعون و رجال من طراز موسی» اصلًا تاریخ در قرآن یک جنگ و کشتی گیری بسیار تلخ است میان فرعونها از یک طرف و موسیها از طرف دیگر.

شک نیست که قرآن به جنگ موسیها از یک طرف و فرعونها از طرف دیگر- که جنگ طبقاتی است- عنایت خیلی زیادی دارد و این مطلب را خوب گفتهاند و حرف درستی هم هست، ولی قرآن تاریخ را صرفاً اینجور بسیط توجیه نمیکند که تاریخ همین است و همین؛ یعنی جامعه را تقسیم کند به دو طبقه و بعد هم جنگ دو طبقه علیه یکدیگر؛ اینجور نیست. این با منطق قرآن که برای وجدان و عقل، استقلال قائل است و بنابراین هرکسی در هر طبقهای باشد محکوم آن طبقه و مجبور از ناحیه آن طبقه نیست، جور در نمیآید؛ اصلًا با تکلیف، مسئولیت و به اصطلاح امروز «تعهد» و اختیار جور در نمیآید، و لهذا قرآن در عین اینکه به آن جنبه تاریخ توجه زیادی دارد- که آیاتش را در جلسات پیش خواندیم- به جلوات دیگر تاریخ هم اشاره میکند. مثلًا میگوید در میان آل فرعون، در همان کانون فرعونیت، زنی [مخالف فرعون] پیدا میشود، یعنی همان متنعمترین و برخوردارترین زنان جامعه مصری که اگر بنا بود وضع طبقاتی انسان حاکم بر وجدان انسان باشد، محال بود که او زن مؤمنی در بیاید و علیه فرعون طغیان کند. میگوید: «زن فرعون زن مؤمنی بود» و بعد زن فرعون در ردیف مقدّسات زنان جهان از نظر قرآن، از قبیل