در این تفسیر عین همین مطلب را اندکی مفصل میگوید که من مختصرش را ذکر میکنم.

میفرماید: وقتی که اینها گفتند: تو که میگویی ما هلاک میشویم، پس کی؟

وقتش را تعیین کن، جواب این سؤال دوگونه داده شده است: اول آنکه این غیب است و غیب را جز خدا نمیداند و این امری است که در دست خداست، و دوم آنکه در عین اینکه غیب است یک امر ضروری الوقوع و به اصطلاح امروز اجتناب ناپذیر است. «و اما الثانی اعنی ذکر ضرورة الوقوع فقد بین ذلک بالاشارة الی حقیقة هی من النوامیس العامّة الجاریة فی الکون» خواسته به یک ناموسی که در هستی جریان دارد اشاره بفرماید که «تنحلّ بها العقدة» اشکال به آنجا حل میشود «هی ان لکل امة اجلًا لایتخطّأهم و لایتخطّونه فهو اتیهم لا محالة» [1] که آیه فرمود: لِکلِّ امَّةٍ اجَلٌ اذا جاءَ اجَلُهُمْ فَلایسْتَأْخِرونَ ساعَةً وَ لایسْتَقْدِمونَ..

آیات دیگری هم البته در قرآن هست، ولی گویا دیگر تردیدی در این قضیه باقی نمیماند که اسلام برای جامعه واقعاً شخصیتی قائل است، و عرض کردم که مقررات اسلامی هم در این زمینه بر همین مبناست که فرد را کاملًا مستقل نمیداند.

اصلًا امر به معروف و نهی از منکر برای این است که محیط باید اصلاح بشود که تا محیط (یعنی جامعه و روح اجتماعی) اصلاح نشود، فرد توفیق صددرصد پیدا نمیکند.

فکر انسان انعکاس محیط نیست

مطلب دیگر اینکه حال که جامعه شخصیت دارد و فرد عضوی است در جامعه، و لازمه عضویت این است که مقداری از استقلال- اگر نگوییم تمام استقلال- از میان برود، چقدر از استقلال از میان میرود؟ آیا واقعاً پیکر است و عضو، و واقعاً فرد هیچ استقلالی از خود ندارد، همینطور که یک انگشت در بدن هیچ استقلالی از خودش ندارد و صددرصد محکوم جریان کلی بدن است؟ آیا قرآن این اصل را میپذیرد که فرد صددرصد محکوم جریان کلی جامعه است و عضوی است که هیچ گونه استقلالی از خود ندارد (قهراً میشود جبر اجتماعی در همه شئون و جبر