یکمرتبه تغییر میکند، میگوید از امروز دیگر بنا را گذاشتیم بر اینکه دروغ خوب است. نه، اخلاق اینچنین هم مجرد و بیریشه نیست که انسان بگوید حالا که نمیشود اقتصاد را با اخلاق تطبیق کرد، پس اخلاق را تغییر میدهیم؛ یعنی به همین سهولت که لباسی را درمیآوریم و لباس دیگری میپوشیم، فوراً وجدان اخلاقیمان را عوض کنیم. تا امروز میگفتیم عدالت خوب است، ظلم بد است، باید با ظلم مبارزه کرد، باید از عدالت حمایت کرد. حالا میبینیم اوضاع جور دیگری اقتضا میکند، فوراً این وجدان را دور میاندازیم، یک وجدان دیگر میآوریم و میگوییم ظلم خوب است، عدالت بد است. ما بالاخره به یک وجدانی نیاز داریم؛ این وجدان را رها میکنیم، یک وجدان دیگر میگیریم. یا تا امروز وجدان مذهبی اینطور خوب بود. حالا که میبینیم نمیشود، فوراً این وجدان مذهبی را کنار میگذاریم، یک وجدان دیگر به خودمان میدهیم؛ و همینطور اصول فکری.

تأثیر متقابل غرایز انسان در یکدیگر

مسائل اینطور هم بیریشه نیستند. هیچ کدام اینها اینجور نیست. حق این است که همه اینها غرایزی اصیل در بشر هستند و بشر گاهی به حکم نیازهای اقتصادی خودش، تغییراتی در سایر نیازها میدهد و گاهی به حکم سایر غرایزش، روی این غریزهاش حکم میکند؛ یعنی همه اینها در یکدیگر تأثیر متقابل دارند و گاهی یکی بر دیگری حکومت میکند. معنای حکومت کردن نه این است که آن را بکلی از ریشه دگرگون میکند، بلکه معنای آن این است که حکم او را ساقط میکند یعنی او را در حد بالقوّه نگه میدارد. مثلًا وجدان مذهبی انسان یک چیز را حکم میکند و نیاز اقتصادیاش چیز دیگری را. در اینجا ممکن است که دنبال معاشش برود، نه اینکه وجدان مذهبیاش فوراً تغییر میکند! نه، این را در حد بالقوّه میگذارد، مغفولٌ عنه میگذارد؛ یعنی پا روی وجدان مذهبی یا اخلاقی یا علمی خودش میگذارد. عکسش هم در دنیا مشاهده شده است؛ یعنی انسان به خاطر اخلاق، مذهب، علم، بر وضع اقتصادی خودش حکومت میکند؛ به خاطر اخلاق، نظام اقتصادی خودش را تغییر میدهد؛ اخلاقش بر اقتصادش حکومت میکند، مذهبش بر اقتصادش حکومت میکند.