غنی و فقیر وجود دارد که در نتیجه شرایط زندگی بشر مختلف باشد؟.

گروهی از مردم که دارای شرایط مادی مشترک باشند، تشکیل طبقه میدهند. ولی مفهوم طبقه به فقر و غنا اطلاق نمیشود. پرولتری که بیش از یک نفر بورژوا درآمد دارد، باز هم پرولتر است و اگر در خدمت ارباب باشد و در زندگی هم تأمین و استقلال داشته باشد، باز هم جنبه پرولتاریایی او کم یا زیاد نمیشود. شرایط مادی زندگی منوط به پول درآوردن نیست، بلکه به کار و حرفه اجتماعی مربوط است.

اینجاست که میبینیم انسان موجد تاریخ است. عمل انسان برحسب میل او صورت میگیرد. این میل ناشی از افکار آنهاست. افکار افراد هم زاده شرایط مادی زندگی است، یعنی شرایطی که به طبقه معین اختصاص دارد.

به این شکل حوادث تاریخی توجیه میشود. پس تاریخ را افراد به وجود میآورند. مقصود از افراد، عمل افراد است. عمل افراد تابع میل افراد است. میل هم تابع افکار افراد است. افکار افراد هم تابع شرایط مادی زندگی و شرایط طبقاتی است. پس تمام تاریخ را وضع خاص طبقاتی به وجود میآورد.

آیا جنگهای فکری و عقیدتی جنگهای طبقاتی است؟

در فصل دیگر مسئله مبارزات طبقاتی را عنوان میکند که نتیجهاش این میشود که تاریخ را- بعد از دوره کمونیسم اولیه، چون کمونیسم اولیه را نباید «تاریخ» بنامیم- فقط مبارزات طبقاتی و تضاد طبقاتی به وجود آورده است.

اینجا برای من یک مجهولی باقی است که [آیا به نظر] این آقایان در دوره قبل از پیدایش طبقات- که معتقدند دوره اشتراکی بوده است- اصلًا بشر تاریخ نداشته؟

حوادث رخ نمیداده؟ بالاتر، بعد که به اشتراک ثانوی منتهی میشود و در آنجا طبقات بکلی از میان میرود، دیگر موتور تاریخ بیحرکت میماند؟ در چین و شوروی، دیگر این موتور محرّک تاریخ کار نمیکند؟ در آنجا که دیگر طبقات وجود ندارد. من واقعاً نمیدانم اینها در اینجا چه میگویند. در فصل «مبارزات طبقاتی محرّک تاریخ است» میگوید: