است که سنخ تفکر آنها پیروی یکی از ایندو میباشد [1]. ما برعکس معتقدیم که اگر این دو نفر دارای افکار متفاوت هستند، از این جهت است که هریک به طبقه خاصی بستگی دارند. پرولتر برای این وجدان طبقاتی دارد که او پرولتر است. چیزی که باید توجه داشت این است که این تئوری ایده آلیستی متضمن یک نتیجه عملی است. میگویند چون فلان شخص دارای تفکر بورژوازی است، بنابراین بورژوا شده است و چنین نتیجه میگیرند که میتوان این سبک تفکر را رها کرد و پرولتر شد. آن وقت دیگر سودکشی بورژوازیور خواهد افتاد و هرکس با رضامندی و اعتماد برای صاحب کار زحمت میکشد. این تئوری همان است که از طرف سوسیالیستهای مسیحی و بانیان سوسیالیسم تخیلی دفاع شده است [2] شکی نیست که انسان با یک درصدِ بالخصوص تابع منافع خودش است و دنبال آن میرود و یک سلسله افکار خود را با معیارهایی که منفعتش را تأمین میکند میسنجد. ولی این به معنی آن نیست که منافع انسان صددرصد افکار انسان را میسازد. انسان واقعاً دارای یک وجدان عالی انسانی است که میتواند بدون آنکه قبلًا پایههای منافعش تغییر کند [و بر اساس آن بیندیشد] وجدان را در خدمت بگیرد به طوری که خود وجدان روی روابط اقتصادی و منافع و توزیع ثروت و امثال اینها تأثیر بگذارد.

تفاوت نهضتهای پیامبران و سایر نهضتها

تفاوتی که میان نهضتهایی که پیغمبران به وجود آوردهاند و نهضتهایی که رهبرانی از قبیل مارکس به وجود آوردهاند، وجود دارد در همین است که این رهبران انگشت روی منافع بشر گذاشتهاند، البته روی نقطه حساسی هم انگشت گذاشتهاند، روی عناصر خودخواهی بشر انگشت گذاشتهاند: ای انسان! ای طبقه کارگر! ای طبقه رنجبر! تو مورد بهره کشی یک طبقه دیگر قرار گرفتهای، حقت را دیگران ربودند،