دیندار باشد.

ممکن است بعضی به اهمیت این موضوع پی نبرند اما بدانند اگر این مسئله برای خودشان مطرح نیست برای بچه هایشان مطرح است و اگر برای فرزندانشان هم امروز مطرح نیست دو روز دیگر مطرح خواهد شد. پس خوب است که ما این مسئله را بشکافیم و ببینیم نظر اسلام راجع به «مقتضیات زمان» چیست و اصلًا منطق چه اقتضا میکند که وقتی فردا با افرادی مواجه شدیم که میگویند باید با زمان پیشروی کرد و دائماً به روحانیون میگویند خودتان را با زمان تطبیق بدهید، آیا پیشنهادشان صحیح است یا نه؟.

این موضوع به نظر من ارجح آمد که چند شبی روی آن بحث کنیم. البته موضوعات زیادی در ضمن این موضوع پیش میآید که باید بحث کنیم. مثلًا یک بحثی است راجع به اخلاق. یک عده میگویند اخلاق نسبی است، و این موضوع نسبیت اخلاق در نوشتهها بسیار به چشم میخورد. میگویند اخلاق خوب و بد به طور مطلق نداریم. یعنی اینطور نیست که اخلاق خوب همیشه خوب است و اخلاق بد همیشه بد است؛ بعضی از اخلاقیات برای مردم معینی و در زمان معینی خوب است و برای دیگران بد. اخلاق یک امر نسبی است. اخلاقی وجود ندارد که برای همه مردم و در همه زمانها خوب باشد.

یک مسئله دیگر که باز به همین مناسبت باید روی آن بحث کرد بحثی است راجع به زیربنای تاریخ، و مارکسیست و غیرمارکسیست در این زمینه نظریاتی دارند و ما ناچاریم در ضمن مباحث خود از آن بحث کنیم.

تفاوت زندگی اجتماعی انسان با حیوانات اجتماعی

برای اینکه مفهوم این آیه روشن بشود یک مطلب را در نظر بگیرید: انسان زندگی اجتماعی دارد، یعنی باید با اجتماع زندگانی کند و الّا منقرض میشود. ولی انسان، تنها موجودی نیست که باید زندگی اجتماعی داشته باشد. در میان حیوانات هم بسیاری وجود دارند که زندگی اجتماعی دارند. مقصود این نیست که آنها فقط با هم هستند، چون صرفِ باهم بودن زندگی اجتماعی نیست. مثلًا آهوها با هم بهطور دسته و گله زندگی میکنند، باهم چرا میکنند، باهم حرکت میکنند ولی زندگی اجتماعی ندارند، زیرا در میان آنها تقسیم کار و تقسیم مسئولیت و تشکیلات وجود