نیروی محرّک تاریخ چیست؟

در آخر جلسه گذشته مطلبی را طرح کردیم و زود هم از آن گذشتیم. ولی تقاضا داشتیم که دوستان بیشتر در اطرافش بحث کنند، چون خودم به این بحث علاقه مندم و در واقع میتوانم عرض کنم که برای خودم این یک معمایی است؛ از طرفی میبینم که این مطلب در دنیای امروز به اصطلاح خیلی مد شده، و از طرف دیگر هرچه فکر میکنم چیز قانع کنندهای در این موضوع پیدا نمیکنم. حال چگونه است؟ آیا مطلب از اساس خیلی سست و بیاساس است یا چیزی در کار است که ما آگاه نیستیم؟.

آن مطلب راجع به این بود که عرض کردیم یکی از دلایل کسانی که میگویند هیچ قانونی نمیتواند ابدی و جاویدان باشد و زمان جبراً آن را تغییر میدهد، نظریه جبر تاریخی در تعبیر بالخصوص مارکسیستهاست که معتقدند همه تأسیسات اجتماعی، اعمّ از فرهنگی، قضایی، دینی، اخلاقی، مادی، معنوی، همه چیز حکم روبنایی را بر دوش روابط اقتصادی افراد بشر و چگونگی تولید و توزیع ثروت دارد؛ اساس و ریشه آنجاست؛ هرگونه تغییری که در آنجا پیدا بشود- که جبراً تغییر پیدا میشود و به یک حال نمیماند و تغییر شکل میدهد، همچنان که تاکنون داده است و ادوار مختلف پیدا شده- خواه ناخواه هر شأن دیگر از شئون اجتماع جبراً و ضرورتاً تغییر میکند.