نباید حتماً مفهوم تغیر را فهمید. علل تاریخ یعنی علل حاکم بر زندگی بشر در تاریخ.

نظر راسل

به نظر میرسد که نظریه مارکسیستها یعنی جبر تاریخ، آنهم جبر مادی تاریخ و جبر مادی اقتصادی، به هیچ وجه قابل قبول نباشد. این را دیگران هم که حتی مادی فکر میکردند، قبول نکردهاند از جمله راسل. راسل آدمی است که مسلّم مادی فکر میکند ولی به این نظریه انتقاد میکند و میگوید نظریه درستی نیست. او میگوید سه عامل هستند که از نظر حکومت بر زندگی بشر اصیلند و طبعاً هر سه صلاحیت دارند که زیربنای مسائل زندگی بشر قرار گیرند. یکی از آنها همین منافع اقتصادی بشر است و یکی دیگر مسئله جنسی است [1]. میگوید عامل جنسی (یا بگوییم غریزه جنسی) یک غریزه اصیل در بشر است و در بسیاری از موارد تقدّم و حکومت پیدا میکند، یعنی عامل اقتصادی را از میدان بیرون میبرد و بسیاری از پدیدهها، حوادث و جریانهای تاریخی معلول این غریزه بشر است. عامل دیگر برتری طلبی است، عامل قدرت طلبی و به مفهوم اخلاقی خودمان جاه طلبی.

جاه طلبی یک عامل اصیل در بشر است. یعنی اینجور نیست که بشر مقام و قدرت را برای تأمین منافع اقتصادی میخواهد؛ خیر، انسان مقام و قدرت را به خاطر خود قدرت و به خاطر خود جاه میخواهد. بسیاری از حوادث جهان معلول این خواهش بشر است. ما نمیتوانیم حمله اسکندر به ایران و مصر و فتوحاتش را تنها معلول عوامل اقتصادی آن روز یونان بدانیم. عامل جاه طلبی اسکندر اگر نقش اول را در این حوادث نداشته، مسلّم بیتأثیر هم نبوده است. نمیشود تاریخ را یک شاخهای توجیه کرد؛ یعنی تنها یک ریشه و یک شاخه اساسی داشته باشد و شاخههای دیگر همه فرع آن یک شاخه باشند. اینجور نیست، این ساده گرفتن قضایاست.

این دو عامل دیگر را راسل هم قبول دارد. غیر از اینها باز عوامل دیگری هست که ما از نظر علمی نمیتوانیم آنها را ندیده بگیریم. بوعلی در نمط هشتم