بدون شک همینطور است و ما هم اجمالًا قبول داریم که قوانین مربوط به روابط انسانها با یکدیگر باید قابلیت انعطاف داشته باشد، ولی نه به این سادگی که چون رابطه انسان با انسان متغیر است قانون هم باید متغیر باشد. به این کلّیت درست نیست.

قوانین عبارت است از حقوق و تکالیف، یعنی بایدها و وظایفی که افراد نسبت به یکدیگر دارند. آن تغییراتی که در روابط انسانها با یکدیگر ایجاد میشود، یک سلسله تغییراتی است که در آن مثلًا ارتباط انسانها با هم عوض میشود، ولی این ربطی به حقوق و تکالیف ندارد. مثلًا انسانها باید با یکدیگر در تماس باشند. زمانی بود که تلفن و تلگراف نبود، وقتی میخواستند حرفشان را به یکدیگر برسانند چه زحمتی باید متحمل میشدند! حالا با چه سرعتی مردم از این گوشه شهر به آن گوشه شهر، از این شهر به آن شهر، بلکه از این مملکت به آن مملکت با یکدیگر ارتباط پیدا میکنند. یا مثلًا در گذشته اگر کسی از شهر خودش با یک ترسی میخواست به نجف برود مجبور بود که لااقل ده سالی آنجا بماند، چون اگر میخواست با آن زحمت به شهر خودش برگردد و دومرتبه بیاید، کار بسیار فوق العادهای بود. ولی حالا ممکن است کسی برود نجف درس بخواند، سالی شش مرتبه هم بیاید و به کارهای شخصی خودش رسیدگی کند.

شکی نیست که ارتباط انسانها با یکدیگر خیلی تغییر کرده، ولی آیا جوری تغییر کرده که حقوق انسانها را نسبت به یکدیگر و وظایف و تکالیف را عوض بکند؟ ما این را باید بحث بکنیم. ما باید آن مواردی را که روابط انسانها با یکدیگر به حکم پیشرفت علم و تمدن جبراً عوض شده و آن پیشرفت در ارتباطات سبب شده که حقوق و وظایف تغییر کند در اینجا طرح بکنیم، چون اسلام نیامده که راجع به مطلق ارتباطات انسانها با یکدیگر سخن بگوید، بلکه آمده حقوق و وظایف انسانها نسبت به یکدیگر را بیان کند. شما بگویید آن تغییر ارتباطاتی که منشأ تغییر وظیفه و تغییر حقوق و تغییر قانون میشود چیست؟ به این کلّیت قبول نداریم.

یک مثال

قبلًا عرض کردم که ما باید برویم دنبال مثالها و موارد. مثلًا آیا درست است که کسی مطلب را به این صورت طرح کند، بگوید: به حکم اینکه روابط اجتماعی تغییر کرده