هماهنگی دارد؛ یعنی از اینجا باید کشف کنید که شرع هم همین است. از آن طرف هم که گفتهاند: کلُّ ما حَکمَ بِهِ الشَّرْعُ حَکمَ بِهِ الْعَقْلُ، مقصودشان این است که اگر در جایی شرع بهطور قاطع حکمی کرد، از باب اینکه میدانیم در اسلام سخنی به گزاف گفته نمیشود، عقل بهطور اجمال میگوید: اینجا یک ملاکی وجود دارد؛ گرچه من هنوز تشخیص ندادهام ولی وجود دارد، بی منطق نیست. بعد از آشنایی عقل به اینکه اسلام بدون ملاک و مناط و منطق حرفی نمیزند، همین قدر که شرع چیزی گفت، عقل هم اجمالًا میگوید اینجا یک منطقی وجود دارد، حال اگر من هنوز کشف نکردهام باید تأمل و دقت کنم.

این یکی از چیزهایی است که [تکلیف] فقیه را با مقتضیات متغیر [مشخص میکند] و آنجا که مصالح بشریت تغییر میکند و چیزی را ایجاب مینماید، دست فقیه را باز میکند.

تقسیم بندی قوانین اسلامی

در نوشتهای که آقای مهندس کتیرایی فرستادهاند، چند مطلب آمده که من در اطرافش توضیحاتی میدهم. مطلبی را به عنوان مقدمه گفتهاند که ما آن را به صورت کاملتری در جزوههای «اسلام و مقتضیات زمان» [1] طرح کردهایم. ایشان میگویند:

رابطه انسان با طبیعت و رابطه انسان با انسان به شدت در حال تغییر است و اگر قوانین بخواهد در بین مردم حاکم باشد، یا باید متغیر بوده و یا اقلًا قابلیت انعطاف و تطابق با محیط و زمان داشته باشد.

اگر قوانین اسلامی را از این حیث تقسیم کنیم، چهار دسته است: پارهای از قوانین مربوط به رابطه انسان با خداست که اسمش عبادت است. رابطه انسان با خدا شاید سادهترین روابط باشد؛ یعنی تغییرات زمان و مقتضیات متحول زمان در هر ناحیه تأثیر داشته باشد، در این ناحیه یا تأثیر ندارد یا خیلی کم در شکلش تأثیر