باشد، به عقل خودمان میخندیم و مثلًا نمیگوییم چه مانعی داشت که من در زمان سعدی میبودم و سعدی در زمان من. در فکر اولیه انسان هیچ عیبی ندارد.

همینطور که اکنون که دو نفر اینجا نشستهاند یکی در شرق مسجد و دیگری در غرب مسجد، ممکن است بگوییم چه عیب داشت که او در غرب مسجد نشسته بود و این در شرق مسجد؟ در زمان هم تصورات میآید: چه مانعی داشت که من در زمان سعدی میبودم و سعدی در زمان من. اما اگر کسی به حسابهای دقیق فلسفی وارد بشود میبیند این امر جزء محالات است و مثل این است که کسی بگوید در اعداد- که از 1 شروع میشود و تا بینهایت پیش میرود- چه مانعی داشت که عدد 3 بجای عدد 7 میبود و عدد 7 بجای عدد 3. انسان میبیند این فکر معقول نیست.

عدد 3 وقتی عدد 3 است که در همین جایی که هست یعنی بین 2 و 4 باشد. اگر عدد 3 بیاید بین 6 و 8 قرار بگیرد، دیگر عدد 3 نیست، همان عدد 7 است. عدد 7 هم اگر بیاید بین 2 و 4 قرار بگیرد، دیگر عدد 7 نیست، همان عدد 3 است، یعنی نمیشود ذاتش محفوظ باشد و جایش عوض بشود. اگر جایش عوض بشود دیگر ذاتش هم آن ذات نیست. این یک بحث فلسفی است که من چاره نداشتم و مجبور بودم که در اینجا عنوان کنم.

به این معنی و مفهوم اگر کسی بگوید «جبر زمان»، حرف درستی است. ولی اینهایی که میگویند «جبر زمان» مفهوم دیگری از این تعبیر در نظر دارند و آن مفهوم غلط است. چنان جبر زمانی ما نداریم. آن چیست؟

مفهوم غلط جبر زمان و رد آن

افرادی بودهاند در دنیا که هم راجع به جهان، مادی فکر میکردهاند و هم راجع به انسان؛ یعنی برای جهان ماده مبدئی غیر مادی قائل نبودهاند و تمام این دنیا در نظر آنها یک ماشین بیشتر نبوده است، و نیز انسان را اخلاقاً یک موجود مادی میدانسته و میدانند به این معنی که محرّک انسان در تمام کارهایی که انجام میدهد هدفهای مادی است، یعنی انسان هرکاری را به هر صورتی که انجام میدهد، از انجام آن یک هدف مادی دارد و میخواهد با انجام آن معاش خودش را تأمین کند.

بعضی از کارهایی که انسانها انجام میدهند خیلی واضح است که جنبه مادی دارد. کشاورزی که در صحرا زمین را شخم میزند، بذر میکارد و بعد که محصول