سال یا یک قرن پیش متفاوت است؟ آیا همینطور که رنگ لباس مردم، وسایل حمل و نقل مردم، وسایل روشنایی مردم تغییر کرده است و میکند، وجدانهای مردم هم تغییر میکند؟.

هرکسی در خودش یک احساسی دارد و آن احساس این است که قوّهای در وجود اوست که میتواند حتی علیه خود او قضاوت کند. این قوّه همان وجدان است. میگویند کانت فیلسوف معروف آلمانی که از مشاهیر فیلسوفان جهان است، جملهای دارد که آن را بر سنگ قبر او نوشتهاند؛ میگوید:

دو چیز است که اعجاب آدمی را برمیانگیزد: یکی آسمان پر ستارهای که بالای سر ما قرار دارد که هرچه بیشتر در این آسمان مطالعه شده عظمت بیشتری پیدا کرده است، و دیگر وجدان که در دل آدمی قرار دارد.

عرض شد که انسان گاهی حتی علیه خودش قضاوت میکند؛ یعنی هنگامی که بین او و شخص دیگری در موضوعی اختلاف است، ممکن است که در عمل به سخن آن شخص تن ندهد و حق او را پایمال کند اما همینکه در کاری که کرده است فکر میکند، میبیند که در اندرونش قوّهای است که او را ملامت میکند، یعنی میبیند که خودش پیش خودش شرمنده است. این چه حسابی است که گاهی انسان پیش خودش شرمنده است؟.

میگویند بچه باهوشی داخل اتاق خلوتی شد. دید یک گلابی در آنجا هست.

آمد بیرون و گلابی را نخورد. یکی پرسید: در اتاق کسی بود؟ گفت: نه. گفت: پس چرا گلابی را نخوردی؟ گفت: خودم که بودم. این، حساب وجدان است.

تعبیر قرآن از وجدان

قرآن وجدان را تعبیر میفرماید به «النفس اللّوّامة» [1] نفس ملامتگر که صاحبش را ملامت میکند؛ یعنی قوّهای در وجود انسان هست که وقتی انسان کاری را انجام میدهد، با خود انسان حرف میزند و او را ملامت میکند: ای دل غافل چرا من