وجدان و مسئله نسبیت اخلاق

افَمَنْ زُینَ لَهُ سوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً [1].

امشب قصد داشتم به مناسبت بحثی که راجع به مقتضیات زمان داشتم، بحثی را که مربوط به فلسفه تاریخ است عنوان کنم. آن بحث این است که آیا عواملی که سبب سعادت بشر میگردد، در هر زمان فرق میکند؛ یعنی این عوامل نو و کهنه میشود یا ممکن است یک سلسله عوامل ثابت وجود داشته باشد که در هر زمانی سبب سعادت بشر گردد؟ البته این مطلب احتیاج به توضیح و تفسیر دارد اما نظر به اینکه بحثی که در چند شب قبل راجع به نسبیت اخلاق کردیم، قسمتی از آن را لازم ندیدم که تعقیب کنیم ولی دوستان اظهار کردند که تتمه آن مطلب را عرض بکنم، امشب را در اطراف آن بحث میکنم.

دلیل کسانی را که قائل به نسبیت اخلاق بودند اینطور ذکر کردیم که اصولًا پایه اخلاق بر حسن و قبح عقلی گذاشته شده است؛ بر اینکه عقل بشر کارهایی را خوب و کارهایی را زشت میداند. کارهای خوب را اخلاق حسنه میگویند و کارهای زشت را اخلاق رذیله. آنوقت میگفتند فکر بشر درباره این حسن و قبح در