مثال دیگر: در مورد مسئله حجاب و بیحجابی زن، ذوقها و سلیقههای ملل فرق میکند. ملتی که از اول تربیتشان اینطور بوده که زنهاشان باحجاب باشند، بی حجابی را زشت میدانند و اگر دختری از دخترانشان یا زنی از زنانشان رویش را باز بگذارد، میگویند کار زشتی مرتکب شده است. خود همین زنها هم میگویند این کار، کار زشتی است. ملت دیگر، ملتی که از اول اصلًا حجاب را ندیده است و زنهای آن در حال بیحجابی بزرگ شدهاند، اگر کسی بدنش را بپوشاند احساس زشتی میکنند. در اصل، آنها حجاب را امر زشتی میدانند و اگر زنی بخواهد خودش را بپوشاند، این عمل یک امر زشت و بد و مستهجنی به شمار میرود. یعنی در مکانهای مختلف فرق میکند و همینطور در زمانهای مختلف.

مثالهای دیگری هم ذکر میکنند. مثلًا تعدد زوجات در نزد بعضی از ملل مثل مسلمین کار زشتی شمرده نمیشود ولی در میان ملل دیگر جزء کارهای زشت است. پس معلوم میشود که حسن و قبح که پایه اخلاق است ثبات ندارد، یکنواخت نیست، متغیر است، نسبی است، در مکانهای مختلف فرق میکند، در زمانهای مختلف فرق میکند. زشتی و زیبایی عقلی یک پایه قاطعی ندارد.

بنابراین یک مقدمه این بود که به عقیده برخی، پایه اخلاق حسن و قبح است، زیبایی و زشتی است. مقدمه دوم این بود که زشتی و زیبایی جزء مفاهیم نسبی است. از این دو مقدمه هیچ کدام درست نیست، مخصوصاً مقدمه اول. ابتدا باید ببینیم پایه اخلاق همان زشتی و زیبایی است یا نه. اگر پایه اخلاق زشتی و زیبایی بود، آنوقت باید بحث کنیم که زشتی و زیبایی نسبی هست یا نیست.

فکر سقراطی

اساساً این حرف غلط است که اخلاق بر پایه حسن و قبح است. این، جزء افکار اسلامی نیست. در کلمات علمای اسلامی این حرف خیلی زیاد است ولی در خود اسلام چنین حرفی نیست. این فکر فکری است که از یونان به مسلمین رسیده است، فکر سقراطی است. این حرف مال سقراط است که پایه اخلاق زشتی و زیبایی است، آنهم زشتی و زیبایی عقلی. سقراط یک مکتب اخلاقی دارد و میگویند مکتب اخلاقی سقراط مکتب عقلی است. علت اینکه میگویند مکتب اخلاقی او مکتب عقلی است، این است که به عقیده سقراط اخلاق خوب کارهایی است که