مسئله حق و تکلیف

خطبهای است در نهج البلاغه که ظاهراً علی علیه السلام در روزهای اول خلافت ایراد کردهاند. این خطبه راجع به حق و حقوق است و بسیار خطبه باارزش و پرمعنایی است. یکی از جملههای آن، این جمله نسبتاً معروف است: الْحَقُّ اوْسَعُ الْاشْیاءِ فِی التَّواصُفِ وَ اضْیقُها فِی التَّناصُفِ حق از همه اشیاء میدان وسیعتری برای توصیف دارد؛ یعنی هنگام گفتن، هنگام دفاع کردن و حرف زدن، هیچ چیزی به اندازه حق میدان ندارد. اما آنجا که پای عمل و انصاف در کار میآید، میدان حق از هر میدان دیگری تنگتر است و همان کسی که داد سخن برای حق میدهد در مقام عمل از زیر بار حق در میرود. بعد جمله دیگری دارد، میفرماید: لا یجْری لِاحَدٍ الّا جَری عَلَیهِ وَ لا یجْری عَلَیهِ الّا جَری لَهُ حق به نفع هیچ کس جریان پیدا نمیکند مگر اینکه علیه او هم جریان پیدا میکند؛ یعنی هر فردی بر دیگران حق دارد و متقابلًا دیگران هم بر او حق دارند. شما احدی را پیدا نمیکنید که او بر دیگران حق داشته باشد ولی دیگران بر او حق نداشته باشند، کما اینکه احدی را در دنیا پیدا نخواهید کرد که او فقط مسئولیت داشته باشد و حق بر عهده او تعلق بگیرد ولی او حقی بر دیگران نداشته باشد. یعنی حق، متقابل است و از اموری است که وقتی به نفع کسی جریان پیدا میکند علیه او هم هست. یعنی قهراً هیچ کس بر دیگران ذی حق نمیشود الّا اینکه دیگران هم بر او ذی حق میگردند.

این، همین مسئله حق و تکلیف و رد این نظریهای است که برخی گفتهاند: فقط اجتماع بر افراد حق پیدا میکند اما افراد در مقابل اجتماع فقط تکلیف دارند؛ یعنی حق بر افراد تعلق میگیرد (که معنایش همان تکلیف است) اما افراد بر اجتماع حق پیدا نمیکنند. امیرالمؤمنین میفرماید: اینطور نیست، هرجا که به نفع کسی حق پیدا میشود علیه او هم حق پیدا میشود. بعد این جمله را میفرماید: اگر در دنیا کسی پیدا بشود که او بر دیگران حق دارد ولی هیچ کس بر او حق ندارد، منحصراً خداوند تبارک و تعالی است: وَ لَوْ کانَ لِاحَدٍ انْ یجْرِی لَهُ وَ لا یجْرِی عَلَیهِ لَکانَ ذلِک خالِصاً لِلَّهِ سُبْحانَهُ [1]. مضمون همین است: اگر یک نفر پیدا بشود که حق له او جریان دارد ولی علیه او جریان ندارد، یعنی او بر دیگران ذی حق هست و هیچ کس بر او