اخلاق، علاوه بر صفات خاص روحی، علاوه بر نظمی که انسان باید به قوای روحی خودش بدهد که نامش اخلاق است، برای هرکس لازم و واجب است که یک سلسله فنون را یاد بگیرد. البته آن هم اندازهای دارد؛ یعنی فنی را باید بیاموزد که از آن فن یک اثر برای بشریت در جهت خیر برخیزد و ضمناً زندگی او را هم اداره کند.

در فنون است که انسان باید تابع زمان باشد. اگر لاتُؤَدِّبوا اوْلادَکمْ بِآدابِکمْ بگوییم، درست است یا لاتُؤَدِّبوا اوْلادَکمْ بِفُنونِکمْ حرف درستی است چون زندگی متغیر است، انسان نباید در اینجور چیزها جمود به خرج بدهد و همیشه بخواهد به اولادش آن فنی را بیاموزد که خودش داشته است در صورتی که ممکن است همان فن به شکل بهتر و کاملتر در زمان جدید پدید آمده باشد.

دو قسم آداب و رسوم

مسئله دیگری که گفتم و بعد، از سؤالات آقایان معلوم شد که احتیاج به توضیح بیشتری دارد مسئله آداب و رسوم است. آداب و رسوم بر دو قسم است. بعضی از آنها از نظر شرعی «سنن» نامیده میشود، یعنی شارع روی آنها نظر دارد. شارع، آن آداب را به صورت یک مستحب توضیح داده است و نظر به اینکه اسلام هیچ دستوری را گزاف نمیدهد، اموری را که اسلام سنت کرده است ما باید به صورت یک اصل حفظ کنیم. مثلًا اسلام برای غذا خوردن آدابی ذکر کرده است. اسلام دین تشریفاتی نیست، بلکه اگر آدابی را ذکر کرده حساب نموده است. مثلًا اگر میگوید مستحب است اطالَةُ الْجُلوسِ عِنْدَ الْمائِدَة یعنی طول دادن نشستن بر سر سفره، مستحب است انسان غذا را زیاد بجود، مستحب است بسم اللَّه بگوید، مستحب است الحمد للَّه بگوید، مستحب است دست را قبل و بعد از غذا بشوید؛ اینها تشریفاتی نیست، حقایق است. اسلام به سلامت انسان اهمیت میدهد؛ میخواهد دندان، معده و اعصاب انسان سالم باشد. تنها به جنبههای روانی نمیپردازد. آدمی که سر سفره با عجله غذا میخورد، این خودش منشأ مرض میشود. این، یک حسابی است که به یک زمان اختصاص ندارد و برای تمام زمانهاست. اسلام میگوید مستحب است لقمه را کوچک بردارید، مستحب است زیاد بجوید، مستحب است دست را قبل از غذا بشویید.

حدیثی نقل میکنند که حضرت علی علیه السلام مزرعهای داشت. مردی به نام