کردهاند. تقریباً مضمونش این است: شما که علم را فرا میگیرید، اساس کار این است که نقّاد باشید؛ یعنی قدرت انتقاد در شما باشد، کورکورانه تسلیم نشوید، خواه گوینده صالح باشد و خواه ناصالح. در بین حدیث دارد: کونوا نُقّادَ الْکلامِ..

حدیث دیگر که فی الجمله از آن یادم هست، راجع به اصحاب کهف است که داستان آنها در قرآن آمده است: انَّهُمْ فِتْیةٌ امَنوا بِرَبِّهِمْ وَ زِدْناهُمْ هُدی. وَ رَبَطْنا عَلی قُلوبِهِمْ [1] ... معروف است که اینها صرّاف و صیرفی بودهاند. این سخن را به این معنی گرفتهاند که کار آنها صرافی بوده است. ائمه ما فرمودهاند که در این نسبت که گفتهاند اینها صراف طلا و نقره بودهاند، اشتباه شده است؛ کانوا صَیارِفَةُ الْکلامِ صراف سخن بودند نه صراف طلا و نقره؛ یعنی مردمان حکیم و دانایی بودهاند و چون حکیم بودهاند وقتی حرفی به آنها عرضه میشد، آن حرف را میسنجیدند. تفقّه در دین که در این آیه ذکر شده است: فَلَوْلا نَفَرَ مِنْ کلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیتَفَقَّهوا فِی الدّین مستلزم این است که انسان واقعاً نقّاد باشد و کار نقّادی او به آنجا کشیده شود که هرچیزی را که گفته میشود و با امر دین تماس دارد، بتواند تجزیه و تحلیل کند.

همین جملهای که من دیشب نقل کردم و گفتم اخیراً معروف شده است و به حضرت امیرالمؤمنین نسبت دادهاند: لاتُؤَدِّبوا اوْلادَکمْ ... از باب تعبیر لفظی خیلی زیبا و قشنگ است، خیلی سازگار است. روی همین جهت میبینید یک مقبولیتی در میان افراد پیدا کرده است و هرکس در هر جایی این جمله را میگوید.

حکایتی از دوره نوجوانی

الآن حکایتی یادم آمد: من در سنین چهارده پانزده سالگی بودم که مقدمات کمی از عربی خوانده بودم. بعد از واقعه معروف خراسان بود و حوزه علمیه مشهد بکلی از بین رفته بود و هرکس آن وضع را میدید میگفت دیگر اساساً از روحانیت خبری نخواهد بود. جریانی پیش آمده بود که احتیاج به نویسندگی داشت. از من دعوت کرده بودند. مقالهای را نوشتم. مردی بود که در آن محل ریاست مهمی داشت. وقتی آن مقاله را دید، یک نگاهی به سر و وضع من انداخت. حیفش آمد، دید که من هنوز پابند عالم آخوندی هستم. شرحی گفت، نصیحت کرد که دیگر گذشت آن موقعی که