اخلاق، یک تقسیم حقوق روی غرایز انسان است. حال آیا اخلاق که معنایش تقسیم حقوق روی غرایز است، با زمانها فرق میکند؟ یعنی آیا سهم چشم انسان، سهم شکم انسان، سهم جاه طلبی [1] انسان تغییر میکند؟ آیا این سهم بندی، این تقسیم کار که باید در بدن بشود تغییرپذیر است که بگوییم «لاتُؤَدِّبوا اوْلادَکمْ بِاخْلاقِکمْ» یعنی باید برای بچهتان یک سهم بندی غیر از سهم بندیای که مربوط به خودتان است بکنید؟ نه، این در تمام زمانها یکی است، چون انسانها که عوض نمیشوند. اگر انسانی که در صد سال پیش بوده است با انسان امروز از لحاظ نیروها و غرایز فرق کرده است، سهم بندیها هم فرق میکند. ولی انسان از این لحاظ ثابت است، در همه زمانها یکی است.

آداب مربوط به هنرها و صنعتهاست

اما یک مسئله دیگر در کار است و آن مسئله آداب است. آداب مربوط به سهم بندی غرایز نیست، بلکه مربوط به این است که انسان غیر از مسئله اخلاق به یک امور اکتسابی- که باید اسم آنها را فنون گذاشت- نیز احتیاج دارد، یعنی به یک سلسله هنرها و صنعتها احتیاج دارد و باید آنها را یاد بگیرد. مثلًا انسان احتیاج دارد که خط نوشتن را یاد بگیرد. یاد گرفتنِ خط نوشتن جزء آداب است، یعنی باید باسواد بشود.

پیغمبر اکرم فرمود: مِنْ حُقوقِ الْوَلَدِ عَلَی الْوالِدِ انْ یحَسِّنَ اسْمَهُ وَ یعَلِّمَهُ الْکتابَةَ وَ یزَوِّجَهُ اذا بَلَغَ یعنی از حقوق پسر بر پدر است که اسم نیکو بر او بگذارد، نوشتن را به او بیاموزد و وقتی بالغ شد برای او همسر انتخاب کند. نوشتن، فن است، هنر است و به عبارت دیگر جزء آداب است. خیاطی جزء آداب است، جزء فنون است.

اسب سواری جزء فنون است. شناگری جزء فنون است. این آداب در زمانها فرق میکند. انسان نباید بچهاش را همیشه به آدابی که خود دارد مؤدّب کند. در زمانی که تو بودی، ادب تو اقتضا میکرد که نوشتن را بیاموزی، اما بعد ماشین تحریر و ماشین پلی کپی پیدا شد. تو خودت خط نوشتن را بلد بودی. در زمان بعد دیگر تنها نوشتن کافی نیست، باید ماشین کردن را هم بلد بود. در زمان جنابعالی وسیله حمل و نقل