به همین دلیل در تمام اعصار باید اجتهاد وجود داشته باشد.

این فکر ضد فکر اهل تسنن است. در آن وقت اهل تسنن حق اجتهاد را منحصر کردند- البته به حسب ظاهر- به افراد معین، که در اینجا شیعه با آنها موافق نیست.

شیعه میگوید اجتهاد بابی است که در تمام زمانها باید باز باشد. از نظر آنها ابوحنیفه، مالک بن انس، شافعی و احمد بن حنبل چهار مجتهدند، مجتهد جائزالخطا هم هستند.

تعبیر قرآن

قرآن کریم تعبیری دارد: وَ ما کانَ الْمُؤْمِنونَ لِینْفِروا کافَّةً فَلَوْلا نَفَرَ مِنْ کلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیتَفَقَّهوا فِی الدّین. در تفسیر این آیه بحثهایی است. ترجمهاش این است:

مؤمنین چنین نیستند که همهشان یکجا کوچ کنند. چرا از هر فرقه گروهی کوچ نمیکنند برای اینکه در امر دین تفقّه پیدا کنند؟ مقصود از اینکه مؤمنین چنین نیستند که یکجا کوچ کنند چیست؟ یعنی برای چه کوچ کنند؟ برای اجتهاد. قرآن این هدف را به این تعبیر ذکر کرده است: لِیتَفَقَّهوا فِی الدّین که از هر فرقهای، طایفهای در دین تفقّه پیدا کنند. قرآن مسئلهای را طرح کرده است به نام تفقّه در دین. این کلمه معنایی بالاتر از معنای علم دین میفهماند. یک علم دین داریم، یک تفقّه در دین.

علم یک مفهوم وسیعی است، هر دانستنی را علم میگویند. ولی تفقّه بهطور کلی در هر موردی استعمال نمیشود. تفقّه در جایی گفته میشود که انسان یک دانش عمیقی پیدا کند، یعنی علم سطحی علم هست ولی تفقّه نیست. راغب اصفهانی میگوید: «التَّفَقُّهُ هُوَ التَّوَسُّلُ بِعِلْمٍ ظاهِرٍ الی عِلْمٍ باطِنٍ» تفقّه این است که انسان از ظاهر باطن را کشف کند، از پوست مغز را دریابد؛ از آنچه که به چشم میبیند و حس میکند، آنچه را که حس نمیکند درک کند. معنای تفقّه در دین این است که انسان دین را سطحی نشناسد؛ یعنی در دین، روحی هست و تنی، در شناختن دین تنها به شناختن تن اکتفا نکند.

ما در احادیث گاهی برمیخوریم به این گونه مضامین: روزی برسد که لایبْقی مِنَ الْقُرْآنِ الّا دَرْسُهُ وَ مِنَ الْاسْلامِ الّا رَسْمُهُ [1] از قرآن جز یاد گرفتن ظاهری و از اسلام