مقتضیات زمان نه باید جاهل و مفرط و تندرو باشیم و نه باید جامد و متقشّر باشیم.

حالا وقت آن است که ما یک مقیاسی به دست بدهیم. اینطور که فایدهای ندارد؛ به طور کلی مطلب را گفتیم که نه باید مفرط بود و نه مفرّط، نه باید تندرو بود و نه کندرو، باید معتدل بود. اصلًا مقیاس چیست؟ ما با چه مقیاسی باید بفهمیم که آیا از طبقه معتدل و امت وسط هستیم که قرآن گفته است یا از آن طبقه انحرافی جاهل [یا جامد]؟

مفهوم « مقتضیات زمان »

معنای «مقتضیات زمان» چیست؟ اول لغت را معنی میکنیم. معنای این لغت این است که زمان که دائماً در حال گذشتن و آمدن است، در هر قطعهای یک اقتضایی دارد؛ در هر لحظهای، در هر وقتی و در هر قرنی، در هر چند سالی یک تقاضایی دارد. به عبارت دیگر [1] زمان تقاضاهای مختلف دارد؛ یعنی الآن که ما در نیمه دوم قرن چهاردهم هجری و نیمه دوم قرن بیستم میلادی هستیم، این نیمه دوم این قرن تقاضایی دارد که در نیمه اول نبود، در قرن پیش هم نبود. معنای اینکه تقاضا دارد چیست؟ یک وقت هست ما تقاضای قرن را اینجور تفسیر میکنیم که در این قرن یک چیزهایی به وجود آمده است [2]، پس این قرن اینجور تقاضا دارد. هرچه که در یک زمان به وجود آمد، همین به وجود آمدن معنایش تقاضاست. تبعیت کردن از مقتضای زمان و از تقاضای زمان یعنی در این زمان یک پدیدههایی پیدا شده است و چون این پدیدهها پیدا شده است، پس این قرن تقاضا دارد، بنابراین باید خود را با این تقاضا یعنی با پدیدههایی که در زمان پیدا شده تطبیق داد، آنها را پذیرفت.

این یک جور تفسیر است. حالا عرض میکنم که این حرف یعنی چه.

یک تفسیر دیگر برای تقاضای زمان یا اقتضای زمان، تقاضای مردم زمان است یعنی پسند مردم، ذوق و سلیقه مردم، به این معنی که ذوق و سلیقه و پسند مردم در زمانهای مختلف اختلاف پیدا میکند. در این بحثی نیست. هر زمانی یک ذوق و یک پسند حکمفرماست. مثلًا در مدهای کفش و لباس میبینید در هر زمانی