نیست و نخواهد آمد، مانند مرحوم شیخ فضل اللَّه نوری.

به هر حال یک چنین جریانی به وجود آمد و چه حوادث تلخ و خونینی به وجود آورد! مجتهدین کشته شدند، مردی مانند آقا شیخ فضل اللَّه نوری بهدار زده شد. این یک امر کوچکی نیست. مرحوم نوری مرد بزرگی بود، مجتهد مسلّم و تا حدودی که شنیدهایم مرد بسیار پاک و باتقوا و عادلی بود، مجتهد مسلّم العداله و عادل مسلّم الاجتهاد بود.

ما مطلب را از یک زاویه بالخصوصی میخواهیم مطالعه کنیم، یعنی آن را تفکیک میکنیم از عوامل خارجی و از این جهت که آیا ایرانِ آن روز مستعد مشروطیت بود یا نبود. جایی غیر از مملکت خودمان و زمانی غیر از زمان خودمان را فرض میکنیم؛ یعنی یک کشور اسلامی را فرض میکنیم که در آن مردم مستعد هستند یعنی میفهمند که مشروطیت یعنی چه، چون در آن موقع اغلب مردم نمیدانستند که مشروطیت چیست [1]. مستعد نبودن ملت یعنی اینکه نمیفهمید. ما میخواهیم فرض کنیم یک کشوری را که مردمش میفهمند. همچنین فرض کنیم که عوامل خارجی وجود ندارد، سوء نیتی در کار نیست. آیا مشروطیت با قانون اسلام انطباق دارد یا نه؟ این یکی از آن مسائلی است که تا ما آن را بررسی نکنیم، آن جریان جمود و جهالتی که عرض کردیم کاملًا حلّاجی نمیشود.

بعضیها از همین نظر مجرّد، قطع نظر از عوامل خارجی میگویند مشروطیت برخلاف دین اسلام است، یعنی دین اسلام با مشروطیت سازگار نیست. ناچار باید بگویند با استبداد سازگار است یا لااقل با استبداد سازگارتر است. چرا؟ تا تعریف نشود که مشروطیت چیست، نمیشود بحث کرد.

تعریف مشروطیت

معنای مشروطیت این است که مملکت احتیاج به یک سلسله تصمیمات دارد؛ یعنی