3. ضمیر انسان

قرآن ضمیر انسانی را به عنوان یک منبع معرفت ویژه نام میبرد. از نظر قرآن سراسر خلقت آیات الهی و علائم و نشانههایی برای کشف حقیقت است. قرآن از جهان خارج انسان به «آفاق» و از جهان درون انسان به «انفس» تعبیر میکند [1] و از این راه، اهمیت ویژه ضمیر انسانی را گوشزد مینماید. اصطلاح «آفاق و انفس» در ادبیات اسلامی از همین جا پدید آمده است.

کانت، فیلسوف آلمانی، جملهای دارد که شهرت جهانی دارد و همان جمله بر لوح قبرش حک شده است. میگوید:

دو چیز است که اعجاب انسان را سخت برمیانگیزد: یکی آسمان پرستارهای که بالای سر ما قرار گرفته است و دیگر وجدان و ضمیری که در درون ما قرار دارد.