انسانیت انسان را عقل و علم و آگاهی و تدبیر او تشکیل میدهد، اما شرط کافی نیست. فعالیت انسانی آنگاه انسانی است که علاوه بر عقلانی بودن و ارادی بودن، در جهت گرایشهای عالی انسانیت باشد و لااقل با گرایشهای عالی در تضاد نباشد، و الّا جنایتآمیزترین فعالیتهای بشری احیاناً با تدبیرها و تیزهوشیها و مآلاندیشیها و طرحریزیها و تئوریسازیها صورت میگیرد. نقشههای شیطانی استعماری بهترین شاهد مدّعاست. در اصطلاحات دینی اسلامی، نیروی تدبیر آنجا که از گرایشهای انسانی و ایمانی جدا میشود و در خدمت اهداف مادی و حیوانی قرار میگیرد، «نُکری» و «شیطنت» نامیده شده است. بگذریم از این جهت که فعالیت تدبیری لزوماً انسانی نیست بلکه اگر بر محور هدفهای حیوانی باشد از فعالیتهای التذاذی حیوانی بسی خطرناکتر است- مثلًا حیوانی به خاطر پرکردن شکم خود حیوانی یا انسانی را میدرد، ولی انسان تدبیرگرِ حسابگر برای مقصودی در همین حد، شهرهایی را ویران میکند و صدها هزار نفر نفوس بیگناه را به آتش میکشد- آری، بگذریم از این جهت، آیا اهداف عقل از نظر مجموع مصالح فردی کافی است؟ به عبارت دیگر، حد کارآیی عقل فردی از نظر ارائه مصالح فردی چیست؟

در اینکه نیروی عقل و تفکر و اندیشه برای تدبیرهای جزئی و محدود زندگی ضروری و مفید است بحثی نیست. انسان در زندگی همواره مواجه با مسائلی است از قبیل انتخاب دوست، انتخاب رشته تحصیلی، انتخاب همسر، انتخاب شغل، مسافرت، معاشرت، تفریح، فعالیتهای نیکوکارانه، مبارزه با کژیها و ناراستیها و ...

بدون شک در همه اینها نیازمند به تفکر و اندیشه و تدبیر است و هرچه بیشتر و بهتر بیندیشد موفقیت بیشتری کسب میکند، و احیاناً نیازمند به استمداد از تفکر و تجربه دیگران میشود (اصل مشورت). در همه این موارد جزئی، انسان طرح تهیه میکند و آن را به مرحله اجرا درمیآورد.

در دایره کلی و وسیع چطور؟ آیا انسان قادر است طرحی کلی برای همه مسائل زندگی شخصی خود که همه را دربر گیرد و منطبق بر همه مصالح زندگی او باشد بریزد، یا قدرت طرحریزی فکری فردی در حدود مسائل جزئی و محدود است و احاطه بر مجموع مصالح زندگی که سعادت همهجانبه را دربر گیرد از عهده نیروی عقل بیرون است؟