جامعههای گذشته است. موضوع مطالعه جامعهشناسی اعم است از جامعههای معاصر و جامعههای گذشته. اگر جامعهشناسی را اختصاص بدهیم به شناخت جامعههای معاصر، تاریخ علمی و جامعهشناسی دو علم خواهند بود، اما دو علم خویشاوند و نزدیک و نیازمند به یکدیگر.

3. فلسفه تاریخ؛ یعنی علم به تحولات و تطورات جامعهها از مرحلهای به مرحله دیگر و قوانین حاکم بر این تطورات و تحولات؛ به عبارت دیگر علم به «شدن» جامعهها نه «بودن» آنها.

ممکن است برای ذهن خواننده محترم این پرسش پیش آید که آیا ممکن است جامعهها، هم «بودن» داشته باشند و هم «شدن»، و «بودن» آنها موضوع یک علم باشد به نام تاریخ علمی و «شدن» آنها موضوع علمی دیگر باشد به نام فلسفه تاریخ؟! در صورتی که جمع میان ایندو ناممکن است، زیرا «بودن» سکون است و «شدن» حرکت. از ایندو یکی را باید انتخاب کرد. تصویر ما از جامعههای گذشته یا باید به صورت تصویری از بودنها باشد و یا به صورت تصویری از شدنها.

و ممکن است خواننده محترم اشکال را به صورت کلیتر و جامعتر طرح کند که: به طور کلی شناخت ما و تصویر ما از جهان- و از جامعه به عنوان جزئی از جهان- یا تصویری از اموری ایستا و ساکن است و یا تصویری از اموری پویا و متحرک. اگر جهان یا جامعه ایستا و ساکن است پس «بودن» دارد و «شدن» ندارد، و اگر پویا و متحرک است «شدن» دارد و «بودن» ندارد؛ از این رو میبینیم مهمترین تقسیمی که در زمینه مکاتب فلسفی صورت میگیرد این است که میگویند سیستمهای فلسفی به دو گروه اصلی تقسیم میشوند: فلسفههای «بودن» و فلسفههای «شدن». فلسفههای «بودن» فلسفههایی است که بودن و نبودن را غیرقابل جمع و تناقض را محال فرض میکردهاند. چنین فرض میکردهاند که اگر بودن هستْ نبودن نیست، و اگر نبودن هست بودن نیست. پس، از ایندو یکی را باید انتخاب کرد، و چون بالضروره بودن هست و جهان و جامعه هیچ اندر هیچ نیست، پس بر جهان «سکون» و ایستایی حاکم است. اما فلسفههای «شدن» فلسفههایی است که بودن و نبودن را در آنِ واحد قابل جمع میدانستهاند که همان حرکت است.

حرکت جز این نیست که یک چیزی باشد و در عین اینکه هست نباشد. پس فلسفه «بودن» و فلسفه «شدن» دو نوع نگرش کاملًا متخالف درباره هستی است و از این