2. خیر اخلاقی

پارهای از کارها را انسان انجام میدهد نه به منظور سودی از آنها و یا دفع زیانی به وسیله آنها، بلکه صرفاً تحت تأثیر یک سلسله عواطف که عواطف اخلاقی نامیده میشود؛ از آن جهت انجام میدهد که معتقد است انسانیت چنین حکم میکند.

فرض کنید انسانی در شرایطی سخت، در بیابانی وحشتناک قرار گرفته است، بیآذوقه و بیوسیله، و هر لحظه خطر مرگ او را تهدید میکند. در این بین، انسانی دیگر پیدا میشود و به او کمک میکند و او را از چنگال مرگ قطعی نجات میبخشد.

بعد این دو انسان از یکدیگر جدا میشوند و یکدیگر را نمیبینند. سالها بعد آن فردی که روزی گرفتار شده بود، نجاتدهنده قدیمی خود را میبیند که به حال نزاری افتاده است؛ به یادش میافتد که روزی همین شخص او را نجات داده است.

آیا وجدان این فرد در اینجا هیچ فرمانی نمیدهد؟ آیا به او نمیگوید که پاداش نیکی، نیکی است؟ آیا نمیگوید سپاسگزاری احسانکننده واجب و لازم است؟

پاسخ مثبت است.

آیا اگر این فرد به آن شخص کمک کرد، وجدان انسانهای دیگر چه میگوید؟ و اگر بیاعتنا گذشت و کوچکترین عکسالعملی نشان نداد، وجدانهای دیگر چه میگویند؟

مسلماً در صورت اول وجدانهای دیگر او را تحسین میکنند و آفرین میگویند، و در صورت دوم ملامت میکنند و نفرین میگویند. اینکه وجدان آن انسان حکم میکند «پاداش احسان، احسان است» [1] و هم اینکه وجدان انسانها حکم میکند که «پاداشدهنده نیکی را به نیکی، باید آفرین گفت و بیاعتنا را باید مورد ملامت و شماتت قرار داد» از وجدان اخلاقی ناشی میشود و اینگونه اعمال را خیر اخلاقی میگویند.

معیار بسیاری از کارهای انسان «خیر اخلاقی» است و به عبارت دیگر، بسیاری از کارها را انسان به جهت «ارزش اخلاقی» انجام میدهد نه به جهت امور مادی. این نیز از مختصات انسان است و مربوط است به جنبه معنوی انسان و یک بعد از ابعاد معنویت اوست. سایر جانداران هرگز چنین معیاری ندارند. برای حیوان