بیشتر بود. (میخواهم بگویم که معاصرین هم تا چه حد اعتراف میکنند.) این خودش یک مسألهای است. ایرانیها این را به حساب خودشان میگذارند، میگویند این نشاط ایرانی بود، درصورتی که نشاط مربوط به شیعه بود و اکثریت شیعه هم آن وقت ایرانی نبودند و غیرایرانی بودند، که اکنون وارد این بحث نمیشویم. این مصری میگوید: «وَ مِنَ الْجَلِی الْواضِحِ لَدی کلِّ مَنْ دَرَسَ عِلْمَ الْکلامِ انَّ فِرَقَ الشِّیعَةِ کانَتْ انْشَطَ الْفِرَقِ الْاسْلامِیةِ حَرَکةً» میگوید هر کسی که وارد باشد میداند که نشاط فرقههای شیعه از همه بیشتر بود. «وَ کانَتْ اولی مَنْ اسَّسَ الْمَذاهِبَ الدِّینیةَ عَلی اسُسٍ فَلْسَفِیةٍ حَتّی انَّ الْبَعْضَ ینْسُبُ الْفَلْسَفَةَ خاصَّةً لِعَلی بْنِ ابی طالِبٍ» (و شیعه اولین مذهب اسلامی بود که مسائل دینی را براساس فکری و عقلی نهاد) و شیعه یعنی امام صادق.

اهتمام شیعه به مسائل تعقلی

بهترین دلیل [بر اینکه در زمان امام صادق علیه السلام علوم عقلی نیز نضج گرفت] این است که در تمام کتب حدیث اهل تسنن: صحیح بخاری، صحیح مسلم، جامع ترمذی، سنن ابی داوود و صحیح نَسائی، جز مسائل فرعی چیز دیگری نیست: احکام وضو این است، احکام نماز این است، احکام روزه این است، احکام حج این است، احکام جهاد این است؛ و یا سیره است، مثلًا پیغمبر در فلان سفر اینطور عمل کردند. ولی شما به کتابهای حدیث شیعه که وارد میشوید میبینید اولین مبحث و اولین کتابش «کتاب العقل والجهل» است. اصلًا اینجور مسائل در کتب اهل تسنن مطرح نبوده. البته نمیخواهم بگویم منشأ همه اینها امام صادق بود؛ ریشهاش امیرالمؤمنین است و ریشه ریشهاش خود پیغمبر است، ولی اینها این مسیر را ادامه دادند. امام صادق بود که چون در زمان خودش این فرصت را پیدا کرد مواریث اجداد خودش را حفظ کرد و بر آن مواریث افزود. بعد از «کتاب العقل والجهل» وارد «کتاب التوحید» میشویم. ما میبینیم صدها و بلکه هزارها بحث در باب توحید و صفات خداوند و مسائل مربوط به شؤون الهی و قضا و قدر الهی و جبر و اختیار و مسائل تعقلی در کتب حدیث شیعه طرح است که در کتب دیگر طرح نیست. اینها سبب شده که گفتهاند اولین کسی که مدارس فلسفی را [1] (مدارس عقلی را) در دنیای اسلام تأسیس کرد امام جعفر