شکلی خاتمه مییافت؟ یا این مربوط به شرایط مختلف است؛ شرایط در زمان امام حسن یک جور ایجاب میکرد و در زمان امام حسین جور دیگری. برای اینکه راجع به شرایط مختلف بحث کنیم باید مبحثی را مطرح نماییم، و معمولًا کسانی که بحث کردهاند وارد همین مبحث شدهاند که شرایط زمان امام حسن با شرایط زمان امام حسین اختلاف داشت و واقعاً مصلحت اندیشی در زمان امام حسن آنچنان ایجاب میکرد و مصلحت اندیشی در زمان امام حسین اینچنین. البته ما هم این مطلب را قبول داریم و بعد هم روی آن بحث میکنیم ولی قبل از آنکه این مطلب را بحث کنیم یک بحث اساسی راجع به دستور اسلام در موضوع جهاد لازم است، چون هر دو بر میگردد به مسأله جهاد: امام حسن متارکه کرد و صلح نمود و امام حسین متارکه نکرد و صلح ننمود و جنگید. پس ما کلیات اسلام در باب جهاد را بیان میکنیم- که ندیدهایم کسانی که در باب صلح امام حسن بحث کردهاند این جهات را وارد شده باشند- بعد وارد این مسأله میشویم که صلح امام حسن روی چه حسابی بوده و جنگ امام حسین روی چه حسابی؟

پیغمبر اکرم و صلح

و بعد خواهیم دید که این اساساً اختصاص به صلح امام حسن ندارد، خود پیغمبر اکرم در سالهای اول بعثت تا آخر مدتی که در مکه بودند و نیز ظاهراً تا سال دوم ورود به مدینه، روششان در مقابل مشرکین روش مسالمت است؛ هرچه از ناحیه مشرکین آزار و رنج و ناراحتی میبینند و حتی بسیاری از مسلمین در زیر شکنجه میمیرند و مسلمین اجازه میخواهند که با اینها وارد جنگ بشوند و میگویند دیگر بالاتر از این چیزی نیست، از این بدتر میخواهد وضع ما چه بشود، به آنها اجازه نمیدهد و حداکثر به آنان اجازه مهاجرت میدهد که از حجاز به حبشه مهاجرت میکنند. ولی وقتی که پیغمبر اکرم از مکه مهاجرت میکنند و به مدینه میروند، در آنجا آیه نازل میشود:«اذِنَ لِلَّذینَ یقاتَلونَ بِانَّهُمْ ظُلِموا وَ انَّ اللَّهَ عَلی نَصْرِهِمْ لَقَدیرٌ» [1] خلاصه اجازه داده شد به این کسانی که تحت شکنجه و ظلم قرار گرفتهاند که بجنگند.