از عصبیت، پرهیز از ظلم و تبعیض، ترغیب به احسان و محبت و دستگیری از مظلومان و حمایت ضعفا، ترغیب به استقامت و قوّت و شجاعت، ترغیب به وحدت و اتفاق و ترک اختلاف، دعوت به عبرت از تاریخ، دعوت به تفکر و تذکر و محاسبه و مراقبه، یادآوری گذشت سریع عمر، یادآوری مرگ و شداید سکرات و عوالم بعد از مرگ، یادآوری اهوال قیامت ازجمله عناصری است که در مواعظ نهج البلاغه بدانها توجه شده است.

با منطق علی آشنا شویم

برای اینکه نهج البلاغه را از این نظر بشناسیم، به عبارت دیگر برای اینکه علی علیه السلام را در کرسی وعظ و اندرز بشناسیم و برای اینکه با مکتب موعظهای آن حضرت آشنا گردیم و عملًا از آن منبع سرشار بهرهمند شویم، کافی نیست که صرفاً عناصر و موضوعاتی که علی علیه السلام در سخنان خود طرح کرده شماره کنیم؛ کافی نیست که مثلًا بگوییم علی در باره تقوا، توکل و زهد سخن گفته است بلکه باید ببینیم مفهوم خاص آن حضرت از این معانی چه بوده و فلسفه خاص تربیتی او در مورد تهذیب انسانها و شوق آنها به پاکی و طهارت و آزادی معنوی و نجات از اسارت چه بوده است؟.

این کلمات کلمات رایجی است که در زبان عموم، خاصه آنان که چهره اندرزگو به خود میگیرند، جاری است اما منظور همه افراد از این کلمات یکسان نیست؛ گاهی مفهومهای افراد از این کلمات در جهتهای متضاد است و طبعاً نتیجه گیریهای متضاد از آنها میشود.

از این رو لازم است اندکی به تفصیل در باره این عناصر از نظر مکتب خاص علی علیه السلام گفتگو کنیم. سخن خود را از تقوا آغار میکنیم.

تقوا

تقوا از رایجترین کلمات نهج البلاغه است. در کمتر کتابی مانند نهج البلاغه بر عنصر تقوا تکیه شده است، و در نهج البلاغه به کمتر معنی و مفهومی به اندازه تقوا عنایت شده است. تقوا چیست؟.

معمولًا چنین فرض میشود که تقوا یعنی «پرهیزکاری» و به عبارت دیگر تقوا