چیزهایی میفهمد که خود این که برای او نقل کرده نمیفهمد. این است که ما میبینیم سخنان پیغمبر، در هر رشتهای، دقیقاً قرن به قرن عمق بیشتری (نمیگویم پیدا کرده) برای آن کشف شده است. (البته میدانید حساب اوصیای پیغمبر، ائمه اطهار جداست. کلمات آنها مثل کلمات پیغمبر است. راجع به افراد عادی دارم صحبت میکنم.) در قرن اول و دوم هرگز به اندازه قرن سوم نمیتوانستند به عمق مطالب پیغمبر برسند، و در قرن سوم به اندازه قرن چهارم، و در قرن چهارم به اندازه قرن پنجم. تاریخ علوم اسلامی این امر را نشان میدهد. اگر شما اخلاق را مطالعه کنید، فقه را مطالعه کنید، معارف و فلسفه را مطالعه کنید، عرفان را ملاحظه کنید، میبینید در هر قسمت که پیغمبر سخن گفته است، مفسرینی که در دورههای بعد آمدهاند واقعاً بهتر توانستهاند به عمق کلام پیغمبر برسند. اعجاز پیغمبر در همین است. ما تنها اگر فقه خودمان را در نظر بگیریم، چنانچه یک نابغه هزار سال پیش را مثلًا در نظر بگیریم، شیخ صدوق و شیخ مفید و حتی شیخ طوسی را در فهم معانی [کلمات] پیغمبر در مسائل فقهی در نظر بگیریم، و بعد بیاییم نهصد سال بعدش شیخ مرتضی انصاری را در نظر بگیریم، میبینیم شیخ مرتضی انصاری در نهصد سال بعد از شیخ طوسی و شیخ مفید و شیخ صدوق بهتر میتواند سخن پیغمبر را تحلیل کند.

آیا از این جهت است که شیخ مرتضی نبوغ بیشتری از شیخ طوسی داشته است؟ نه، علم زما ن او وسعت بیشتری از علم زمان شیخ طوسی دارد؛ علم جلوتر رفته است و در نتیجه این بهتر میتواند به عمق سخن پیغمبر برسد تا او که در هزار سال قبل بوده است. آینده هم همینطور است. صد سال دیگر، دویست سال دیگر افرادی پیدا خواهند شد که خیلی عمیقتر از شیخ انصاری سخنان پیغمبر را درک کنند. این در گفتار.

عمق رفتار پیغمبر صلی الله علیه و آله

در تفسیر و توجیه رفتار پیغمبر هم عیناً همین مطلب هست. همینطور که سخن پیغمبر معنی دارد و برای یک معنی ادا شده است، رفتارهای پیغمبر هم همه معنی و تفسیر دارد و باید در آنها تعمق کرد:

«لَقَدْ کانَ لَکمْ فی رَسولِ اللَّهِ اسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کانَ یرْجُوا اللَّهَ وَ الْیوْمَ الْاخِرَ.»