به هرحال در قرن اول هجری گروهی به نام صوفی وجود نداشته است. این نام در قرن دوم پیدا شده است و ظاهراً در همین قرن، این جماعت به صورت یک «گروه» خاص در آمدند، نه در قرن سوم (آنچنانکه عقیده بعضی است) [1] در قرن اول هجری هرچند گروهی خاص به نام عارف یا صوفی یا نام دیگر وجود نداشته است، ولی این دلیل نمیشود که خیار صحابه صرفاً مردمی زاهد و عابد بودهاند و همه در یک درجه از ایمان ساده میزیستهاند و فاقد حیات معنوی بودهاند (آنچنانکه معمولًا غربیان و غربزدگان ادعا میکنند). شاید بعضی از نیکان صحابه جز زهد و عبادت چیزی نداشتهاند، ولی گروهی از یک حیات معنوی نیرومند برخوردار بودهاند. آنها نیز همه در یک درجه نبودهاند. حتی سلمان و ابوذر در یک درجه از ایمان نیستند؛ سلمان ظرفیتی از ایمان دارد که برای ابوذر قابل تحمل نیست. در احادیث زیاد این مضمون رسیده است:«لَوْ عَلِمَ ابوذَر ما فی قَلْبِ سَلْمانَ لَقَتَلَهُ» [2] اگر ابوذر آنچه را که درقلب سلمان است میدانست، او را (کافر میدانست) و میکشت.

اکنون به ذکر طبقات عرفا و متصوفه از قرن دوم تا قرن دهم میپردازیم:

قرن دوم

1. حسن بصری. تاریخ عرفان مصطلح، مانند کلام از حسن بصری متوفّی در 110 هجری آغاز میشود. حسن بصری متولد سال 22 هجری است. عمر هشتادوهشت سالهای داشته و نه قسمت از عمرش در قرن اول هجری گذشته است.

حسن بصری البته به نام «صوفی» خوانده نمیشده است؛ از آن جهت جزء صوفیه شمرده میشود که اولًا کتابی تألیف کرده به نام رعایة حقوق اللَّه که میتواند اولین کتاب تصوف شناخته شود. نسخه منحصر به فرد این کتاب در آکسفورد است.

نیکلسون مدعی است که:

«اولین مسلمانی که روش حیات صوفیانه و حقیقی را نوشته حسن بصری