بلخی و ابوعلی جبائی خوزستانی و پسرش ابوهاشم جبائی در قرن سوم، ابومنصور ماتریدی سمرقندی و ابن فورک اصفهانی نیشابوری و ابواسحاق اسفراینی در قرن چهارم، ابواسحاق شیرازی و امام الحرمین جوینی و امام محمد غزالی در قرن پنجم، فخرالدین رازی و ابوالفضل بن العراقی و محمد شهرستانی در قرن ششم و غیر اینها.

فلسفه و حکمت

اما فلسفه. فلسفه به مفهوم متعارف، اولین بار از ترجمه کتب دیگران یعنی یونانیان و احیاناً هندیان آغاز گشت، و این کار در قرن دوم هجری شروع شد. راجع به اینکه ترجمه و نقل علوم بیگانه اعم از طب و ریاضی و فلسفه و غیره از کی آغاز شد، سخنان زیادی هست. برخی مدعی هستند که اولین بار این کار به وسیله خالد بن یزید بن معاویه در قرن اول شروع شد.

گویند خالد اول کسی بود که عدهای از علمای اسکندریه را که زبان یونانی میدانستند استخدام کرد و آنها برخی از کتب طبیعی مربوط به فن کیمیا را از یونانی و قبطی به عربی برگرداندند [1] ترجمه کتب فلسفه قطعاً در زمان بنی عباس شروع شده است، مانند ترجمه بسیاری از علوم و فنون دیگر و بسیاری از آداب و اخلاق.

از ایران هیچ کتاب فلسفی ترجمه نشده است. کتبی که از ایران ترجمه شده است ادبی، تاریخی، نجومی و احیاناً طبیعی بوده است. ابن الندیم در الفهرست در جاهای متعدد کتابهای مختلف ایرانی را که به عربی برگردانده شده است نام میبرد؛ هیچ کدام از آنها فلسفی نبوده است. تنها کتاب از نوع کتب فلسفی که از زبان پهلوی برگردانده شده است، قسمتی از منطق ارسطو بوده که قبلًا به زبان پهلوی برگردانده شده بوده است و در دوره اسلام به وسیله عبد اللَّه بن مقفع و یا به وسیله پسرش محمد بن عبد اللَّه بن مقفع از پهلوی به عربی برگردانده شد.

ابن الندیم در فن اول از مقاله هفتم (مقالة الفلاسفه) الفهرست میگوید:

«فلسفه در یونان و روم رایج بود تا وقتی که روم به مسیحیت گرایید، در