آنها [است]، به شوق طلب حاصل از آن و بالاخره داعیه و پرسپکتیو آنها توجه میکنیم و اینها همان چیزهایی است که منشأ حیات و جنبش و پویایی یک گروه از مردم میگردد.

بدیهی است که این عوامل اساسی و جوهری یک بار که در مردمی القا شد و احساس و وجدان مشترکی پدید آمد، روح و زیربنای ملیت آماده میشود و این زیربنا و روح، نیازمند به قالب و مهبطی است که همان حدود و ثغور مادی و طبیعی و قراردادی یک ملت را میسازند. و پاسداری عوامل اساسی و جوهری مستلزم حفاظت و نگهداری قالب است از دخالت و نفوذ بیگانه، بیگانهای که در جوهر با یک ملت اختلاف دارد و درد و داعیه او را نمیشناسد یا با آن دشمن است.

ملتی در حال تولد

ما در جستجوی عوامل اساسی موجد وجدان مشترک بودیم و به عنصر درد و طلب مشترک در برابر سیطره و استثمار انسان یا مؤسسات بشری از انسان رسیدیم و دیدیم که این اشتراک درد آن زمان جمع کنندهای پایدار میشود که داعیه عدالت و حق و تقوا (به قول نویسندگان غربی داعیههای انسانی و مترقی) خمیر مایه آن باشد. همین مایه و جوهر است که همچون خود حیات، زنده و فزاینده و حیاتبخش است و همین جوهر است که چون به قالب جماعتی از مردم تزریق شد، آن را به حرکت و پویایی و تکامل دسته جمعی و فرهنگ سازی و سنت آفرینی میانگیزد که همه اینها ظواهر استقلال و تمایز یک ملتاند.

اکنون در منطقهای کم و بیش وسیع از این جهان ملتهایی را میبینی که زبانها و سنن و اسلاف و نژاد مختلف دارند و در شرایط اقلیمی و جغرافیایی گوناگونی به سر میبرند و واحدهای سیاسی یا دولتهای متعددی تشکیل دادهاند که همه از هم جدا و مستقلاند. اینها کشورهای اسلامی این دنیا هستند.

معیارهای کلاسیک و غربی ملیت، اینها را از هم جدا میکند و آنها را همان قدر نسبت به هم بیگانه و خارجی میخواند که کشورها و امتهای دیگر را نسبت به آنان. هر یک از اینها باید از هم جدا و بیگانه باشند و این جدایی و بیگانگی هم خود تبعاتی دارد که شاهد آن هستی.

ولی علیرغم اختلاف ظاهری، عناصری از وحدت را در میان این جماعات مشاهده میکنیم. در میان این مردم گوناگون یک عامل مشترک و بسیار چشمگیر و بارز مییابیم