باید کرد، خوش طبعی مردم حجاز است.» [1]

و هم از اغانی نقل میکند که:

«ابن جریح، یکی دیگر از فقهای مدینه نشسته بود و گروهی که در آن میان عبد اللَّه بن مبارک و جماعتی از عراقیها بودند، نزدش نشسته بودند و او سخن میگفت. در این بین یکی از مغنیان رسید. ابن جریح از او خواست که برایش تغنی کند. او عذر آورد. ابن جریح اصرار کرد. مقداری تغنی کرد، اما احساس کرد که مستمعین را ناخوش آمد؛ کوتاه کرد و گفت: اگر نبود حضور این گرانجانان، بیشتر میماندم و تو را به طرب میآوردم.

ابن جریح رو کرد به حضار و گفت: مثل اینکه شما کار مرا زشت دانستید.

عبد اللَّه بن مبارک که از فقهای ایرانی نژاد است گفت: آری، ما در عراق با اینها مخالفیم ...» [2]

آنچه تأمل را برمیانگیزد این است که اولًا ایرانیان اهل فن غنا و موسیقی بودند و در آن کار سابقه زیادی داشتند و عادتاً آنها میبایست از نظر شرعی دنبال توجیه و تأویلی بروند و لااقل تسامح به خرج دهند. ثانیاً شیوع لهو و غنا در حجاز به وسیله ایرانیان صورت گرفت؛ مغنیان معروف آن عصر بیشتر ایرانی بودهاند؛ در عین حال در جو مذهبی آن روز، ایرانیان بیش از سایر ملتها تورّع و پرهیزکاری نشان دادهاند.

همچنانکه اشاره کردیم، محل بحث جوّ و محیط مذهبی است، اما محیطهای غیرمذهبی مانند دربار هارون و دستگاه برامکه شکل دیگر بود.

نشر و تبلیغ اسلام

مسأله انتشار اسلام در جهان و کیفیت و علل آن، خود مسألهای مهم و قابل توجه است. بدیهی است که فطری و منطقی بودن این دین و هماهنگی آن با نوامیس زندگی عامل اساسی انتشار آن است.