ناظر آنیم. استحکام روابط اجتماعی و پیوندهای وجدانی جماعت هم آن زمان تأمین میشود که واحدهای جامعه هر یک مکمل و تأمین کننده نیازهای دیگری باشند و این شرط، چیزی است که مقتضیات و خصوصیات جبری نژادی را در آن نقشی نیست.

سنن

در بین ملتهای گوناگون سنتهای ملی مشترک بسیار دیده میشود، سنتهایی که گاه همچون زبان و نژاد وسیله شناخت و تمیز ملیتها از هم میگردد. اما این سنن تا چه اندازه در تکوین ملتها نقش و تأثیر داشتهاند؟ رسوم و سنن و حتی فرهنگها نتیجه و محصول فعالیت ارادی و آگاهانه انسانهای گذشته است و اگر از گذشته تا حال رابطه و پیوندی بین افراد و واحدهای جامعه نبود، این سنن هرگز «نسلًا بعد نسل» منتقل نمیشدند. تا ملیت و وجدان جمعی نباشد، سنت و فرهنگی منتقل نمیگردد. پس سنتهای ملی موجود هم خود محصول ملیت است و حیات و فعالیت انسانها، نه مایه و پایه آن.

وانگهی، سنتهای اجتماعی موجود در یک ملت بر دو گونهاند: آنهایی که از معالی اخلاق و مجاهدات و مبارزات گذشته- که از خصایص مقدس انسانی است- و تلاشهای او برای حاکم ساختن عدل و نیکی و خصائل نشأت گرفتهاند، و آنها که از جهل و دنیاپرستی و روابط ظالمانه اجتماعی سرچشمه میگیرند. حاصل سنتهای دسته اول زنده ماندن و حرکت و رقاء و شکوفایی ملتهاست، و محصول دومی عقب ماندن و انحطاط و تحمیق و اسارت مردم است در دست ارباب ثروت و حکومت.

از آنجا که بنای هستی، عدالت و تقوا و ترقی و تکامل است، سنتهای پسندیده انسانی عامل حیات و دوام و قوام بخش ملیتها میشود و سنتهای ناپسند مایه انحطاط و مرگ و نیستی امتها. برای مثال کافی است نگاهی به سرگذشت امتهای پیشین از قوم لوط و عاد و ثمود، و مصر و روم و یونان تا ملتهای حاضر بنمایید.

شرایط اقلیمی و طبیعی

اصولًا تکامل موجودات زنده در جهت آزادی از طبیعت و محیط بیرونی و نیز از غرایز درونی بوده است. انسان اولیه که در منتهای این خط تکاملی قرار داشت، آزادترین