ایدئولوژیهای اجتماعی و سیاسی که در اصل مغایر با رنگ ملی بودهاند، اگر حرکت و جنبشی را پایه گذاری کردهاند، باز به نهضت خود رنگ ملی و ناسیونالیستی میدهند.

برای ما ایرانیها نیز از طرف دیگر، مسأله ملیت یک موضوع روز است. ما گرچه ملیت و وطنمان در معرض هجوم و تجاوزی قرار نگرفته است، معذلک اختلاف و تناقضی در تلقی افراد نسبت به ملیت ایرانی وجود دارد. در حال حاضر دو عنصر [یکی عنصر] نژادی و اسلافی مربوط به ماقبل چهارده قرن اخیر و دیگری عنصر فکری و مذهبی و سنن اجتماعی و فرهنگ مربوط به این چهارده قرن [وجود دارد]. ما به لحاظ ریشههای طبیعی و نژادی به اقوام آریایی وابستگی داریم، و از لحاظ ساختمان فکری و فرهنگی و سنن و نهادهای اجتماعی به اسلام، که از ناحیهای غیر از نژاد آریایی آمده است. اگر قرار باشد که در تعریف و تمایز یک ملیت به عنصر نژاد و اسلاف دور اصالت بدهیم، راه و روش و آینده ما ملت در شرایط حاضر چیزی خواهد بود، و اگر عنصر نهادهای اجتماعی و نظام فکری چهارده قرن اخیر را در تعریف ملیت اولویت دهیم، خطمشی و آینده ما چیز دیگری خواهد بود. اگر در تعیین حدود ملیت ایرانی عنصر آریایی اساس قرار گیرد، نتیجه و حاصلش در آخرین تحلیل نزدیکی و خویشاوندی با جهان غرب است، و این خویشاوندی و نزدیکی برای خود آثار و تبعاتی در خط مشی ملی و سیاسی ما دارد که عمده آن بریدن از همسایگان و ملل اسلامی غیرآریایی و گرایش به سوی اروپا و غرب است. در این صورت، غرب استعمارگر برای ما خودی میشود و اعراب مسلمان نسبت به ما بیگانه. و بعکس، اگر نظام فکری و مسلکی و نهادهای اجتماعی چهارده قرن اخیر را ملاک ملیت خود قرار دهیم، تکلیف و خط مشی دیگری برایمان پیدا میشود، و آن وقت عرب و ترک و هندو و اندونزیایی و چینی مسلمان نسبت به ما خودی و غرب غیر مسلمان بیگانه میشود.

پس بحث در ملیت، یک بحث آکادمیک خالص نیست؛ بحثی است واقعی و مرتبط با رفتار و خط مشی و سرنوشت و آینده یک واحد اجتماعی و سیاسی که امروزه «ملت ایران» نام دارد، و جا دارد که مطرح گردد و دنبال شود.

تاریخچه و سابقه

مفهوم ناسیونالیسم با شکل فعلی و مرسومش در جهان، از اوایل قرن نوزدهم در